Ballada o zapomnianym Johnie, czyli „Do androids dream of electric sheep?” Philipa K. Dicka

Od mojego pierwszego czytania tego powieści Philipa K. Dicka minęło około osiemnastu lat, więc uznałem, że dojrzałem do czytania drugiego. Moja dickowska inicjacja zostawiła po sobie wrażenie bardzo pozytywne, choć głównym odczuciem było zagubienie. Były to początki mojej przygody z science-fiction w ogóle i jedna ważniejszych książek mej czytelniczej inicjacji. Takie powroty po latach bywają ryzykowne, ale wszelkie me obawy zniknęły już po pierwszych stronach.

W roku 1992/2021 życiu na Ziemi daleko do sielanki. Ostatnia Wojna Światowa pozostawiła po sobie pył radioaktywny, który nie tylko doprowadził do wyginięcia większości gatunków zwierząt, ale i do licznych genetycznych degeneracji u ludzi. Regularne badania DNA mają na celu wykrycie osobników, których należy wykluczyć w puli genowej poprzez sterylizację. Na niegdyś błękitnej planecie pozostali w zasadzie tylko właśnie ci outsiderzy, określani „specjalnymi”, oraz biedni. Odpowiednio zamożni obywatele uciekają przed skażeniem na pozaziemskie kolonie, na których pracy zaprzęga zatrudnia się androidy. Regularnie jednak zdarza się, że te rozumne maszyny uciekają, lecz ich ucieczka naznaczona jest zbrodnią – by uciec muszą pozbawić życia swego właściciela.

Czy androidy marzą o elektrycznych owcach? wraz z Łowcą androidów Ridleya Scotta to dzieła na tyle znane, że typową recenzją nie dodałbym pewnie wiele do przebogatego zbioru tych już opublikowanych. Podzielę się za to kilkom przemyśleniami, impresjami i refleksjami na tematy, które też zapewne były omawiane, ale według mnie i tak będzie to ciekawsze podejście. Zacznę od postaci. Za sprawą ekranizacji i Harrisona Forda z historią automatycznie kojarzony jest Rick Deckard. A dla mnie to jedna z mniej interesujących postaci – odgrywa tu rolę nośnika kryzysu człowieczeństwa w erze myślących maszyn. Rola łowcy jest ważna, ale miałem wrażenie, że była nieco pretekstowa. Innymi słowy – Dick uczynił Deckarda łowcą androidów, aby poprzez niego podzielić się z czytelnikami swymi wątpliwościami. Choć przyznać trzeba, że nie jest on postacią jednowymiarową, a jego przemiana stanowi jeden z ważniejszych wątków powieści.

Nieco ciekawiej wypadają androidy i pan Isidore, z naciskiem na tego drugiego. Androidy są ciekawe w swej różnorodności – od Luby Luft, która nie chce żyć w ukryciu, przez brutalnego Baty’ego zwodniczą pannę Rosen aż po brutalnego Baty’ego. Znów jednak ciekawsze od samych postaci są refleksje, do których prowadzą czytelnika – zwłaszcza tym, że bywają bardziej ludzkie od „prawdziwych” ludzi. Zdecydowanie najbardziej zagadkowo i intrygująco prezentuje się John R. Isidore, specjalny o obniżonym poziomie inteligencji. Mieszkający samotnie w opuszczonym apartamentowcu kierowca posiada jednak zadziwiająco bogaty zasób słownictwa oraz intuicyjnie głębokim zrozumienia świata. Jest przy tym najbardziej ludzki ze wszystkich, lecz przez społeczeństwo postrzegany jest jako podczłowiek. Jest on też na pewien sposób negatywem Deckarda sprzed przemiany – głównie pod względem empatii. Dla Isidora nawet androidy warte są szacunku, a z kolei Rick ma problem z uczestniczeniem w mercerystycznych seansach empatycznych, w trakcie których współodczuwa się boleści innych członków społeczności. Zagadką pozostają zaś tajemnicze moce, które wspomina i które ujawniają się w pewnej poruszającej scenie.

To jednak nie postaci stanowią i sile tej powieści. Długość Czy androidy marzą o elektrycznych owcach? jest odwrotnie proporcjonalna do bogactwa świata i przemyśleń w niej zawartych. Philip K. Dick bez żadnych rozwlekłych ekspozycji ukazuje złożony, przemyślany świat z niezwykle przekonującą wizją społeczeństwa, które więcej uczuć ma dla zwierząt, nawet mechanicznych, niż bliźnich. Jest tu zarówno ogłupiająca telewizja nadająca non-stop jeden program, są programatory nastroju i religia/ustrój na pewne sposoby przypominający chrześcijaństwo. Jest to świat, w którym na każdym kroku mówi się o empatii, a niemal nikt jej nie przejawia na co dzień, a najmniej mają Ci, którzy decydują o egzystencji innych. Bardzo podobało mi się też to, że Dick nie daje czytelnikowi prostych odpowiedzi. Z początku może wydawać się, że autor chce ukazać „ludzkość” androidów, ale na koniec wywraca kilkoma poruszającymi scenami oczekiwania czytelnicze. Tak Rick Deckard, jak i czytelnik, zostają z dylematami do rozwiązania.

Czy androidy marzą o elektrycznych owcach? to powieść, która stanowi chlubę dla swojego gatunku. Nawet czytelnik zaczynający przygodę z SF (jak Pożeracz lat temu naście) znajdzie tu dość, by zapamiętać powieść na długo. Lecz dopiero odpowiednie doświadczenie oraz/lub ponowne czytanie odsłania przed odbiorcą pełne bogactwo prozy Dicka. Wizja szarego, niemal martwego świata oraz moralne dylematy nie dadzą o sobie zapomnieć. Jest to też jedna z tych książek, do których można wracać wielokrotnie i wielogodzinne rozmowy prowadzić.

It’s the basic condition of life to be required to violate our own identity.