Tryumf purpury nad cynobrem, czyli „Japonia utracona” Alexa Kerra

Kultura to jedna z tych dziedzin życia, w których sprawdza się znany frazeologizm „punkt widzenia zależy od punktu siedzenia”. Wspólnota historii i dorastanie w podobnych warunkach sprawia, że polskość będzie postrzegana inaczej od środka, a inaczej z zewnątrz. Japonia utracona to spojrzenie na Kraj Kwitnącej Wiśni o tyle ciekawe, że pisane z perspektywy Amerykanina, który jednak w pewnej mierze w tamtejszą kulturę wsiąknął i pokochał.

Alex Kerr po raz pierwszy do Japonii trafił za sprawą ojca, wojskowego, który w 1964 został przydzielony do bazy w Jokohamie. Po dwóch latach wrócił do USA, gdzie najpierw studiował japonistykę, a później zdobył stypendium Rhodesa, co umożliwiło mu uczęszczanie na sinologię na Oxfordzie. Na stałe do Japonii wrócił w 1977 roku – zajmował się tam między innymi handlem sztuką i nieruchomościami. Z czasem założył fundację Chiiori (nazwaną tak samo jak dom w dolinie Iya, który odrestaurował), która zajmuje się właśnie dbaniem o zabytkowe domy. Ten zbiór esejów wydany został w 1993 po japońsku i zdobyła nagrodę Shincho Gakugei, co było pierwszym takim wyróżnieniem dla obcokrajowca.

Japonia utracona to hołd złożony odchodzącym aspektom kultury i jednocześnie potępienie wielu zmian zachodzących w architekturze i społeczeństwie Kraju Wschodzącego Słońca (日本 [wybaczcie, nie mogę się oprzeć, mam słabość do pism japońskich]). Kolejne rozdziały-eseje poświęcone są poszczególnym dziedzinom sztuki czy też regionom, które autor miał okazję poznać dzięki znajomości, przypadkom i pracy. Jest więc tu miejsce dla kaligrafii i teatru kabuki oraz doliny Iya i okolic Nary. Kerr prezentuje te zjawiska niby z perspektywy obcokrajowca, ale bliskiego rdzenia kultury – zawsze udaje mu się znaleźć przewodnika lub nauczyciela, który wprowadza go w arkana, za kulisy. W dodatku jego inicjacja przypadła na okres nasilenia zmian w tamtejszym społeczeństwie, który Amerykanin uznaje ze przełomowy.

This slideshow requires JavaScript.

Alex Kerr jest bowiem rozdarty pomiędzy podziwem dla rdzennej kultury i nowoczesnego jej zaniedbania. Lat 70-te i 80-te to intensyfikacja urbanizacji terenów wiejskich i pędu ku nowoczesności w miastach. Zdaniem autora Japonia stała się zakładnikiem swojego sukcesu ekonomicznego powiązanego ze specyficzną mentalnością. Według niego boom gospodarczy sprawił, że Japończycy niejako zapomnieli o swoich korzeniach, co zaowocowało wycinką starych lasów, wyburzaniem wiekowych domów czy też stawianiem zawsze i wszędzie na architekturę modernistyczną, bez baczenia na historyczną zabudowę i czasem wbrew mieszkańcom. Japonia utracona ukazuje te zakątki, w których tradycja jeszcze się tli, mimo bierności młodych pokoleń. Kerr wskazuje zaś możliwe przyczyny ekonomiczne, społeczne, a nawet i językowe (zmiany w pisowni sprawiają, że starsze teksty stają się dla większości niezrozumiałe, przez co skraca się horyzont pamięci historycznej). To właśnie w tych miejscach przydaje się jego zewnętrzna perspektywa i znajomość innych kultur.

Japonia utracona pisana jest z pasją i jest to jednocześnie jej zaleta, a i źródło pewnych problemów. O ile bowiem we fragmentach poświęconych tajnikom kaligrafii czy architekturze świątyń rewerencja Kerra może udzielić się czytelnikowi, to w wielu momentach zdaje się wpadać w nadmierny sentymentalizm. Autor tęskni bowiem do kraju i kultury, których niemal już nie ma, a w dodatku nie poświęca też ani jednego pozytywnego słowa przejawom kultury teraz dominującym. Przykładowo, nie pada ani słowo o mandze czy anime. Do tego przy narzekaniu na zmiany w miastach dziwnie wypada fakt, że on sam pracował dla potentata na rynku nieruchomości, który na tych zmianach zapewne zarabiał. Trudno autora posądzać o złą wiarę, ale jego eseje lepiej traktować jako obraz wybiórczy, pewien konstrukt, a nie odzwierciedlenie rzeczywistości. Wspomniana w tytule walka purpury z cynobrem to nie tyle walka wyrafinowanego z niewyszukanym, to po prostu nieuchronny pochód historii.

Mimo powyższych narzekań Japonia utracona to książka warta uwagi. Co prawda Alex Kerr zdaje się być nazbyt sentymentalny i wybiórczy, ale wynikający z miłości do odchodzącej kultury. Jeśli nie będzie się oczekiwało kompleksowego przekroju społeczeństwa, to napotka się z pasją napisany (i dobrze przetłumaczony przez Marię Kwiecińską-Decker) obraz pewnych zakątków kraju i jego kultury. Koniecznie dodać też trzeba, że wydawnictwo Karakter naprawdę przyłożyło się do tego wydania – nie dość, że ma twardą oprawę, wzbogacona jest grafikami japońskich mistrzów, to jeszcze ma najwspanialszy książkowy drobiazg, czyli tasiemko-zakładkę!

* * *

Za egzemplarz do recenzji dziękuję

Wulkaniczne góry, „tropikalna” roślinność i delikatność tamtejszej rodzimej flory sprawiały, że Japonia była chyba jednym z najpiękniejszych krajów świata. W ciągu następnych dwudziestu dziwnych lat jej naturalne środowisko kompletnie się zmieniło. Stare lasy wycięto i zastąpiono równymi rzędami drzew cedrowych; między tymi cedrowymi „sadami” panuje śmiertelna cisza. Stały się pustynią, w której nie ma roślin ani zwierząt.