Kiedy dwa równa się siedemnaście, czyli o sytuacji kobiet w literackim świecie

Czytanie innych blogów to inwestycja czasowa, która zwraca się nie tylko w postaci budowania sieci, ale i inspiracji. W moim przypadku prym wiedzie kronikująca Silaqui, która ostatnio często nie pisze, ale za to skuteczność ma wysoką. Jej wpis rozważający niedobór polskich autorek science-fiction i zamieszczone pod nim komentarze mówiące o potencjalnym efekcie skali popchnęły mnie w objęcia wujka Google. Parę chwil poszukiwań zaowocowało tyloma znaleziskami, że wiedziałem, że bez wpisu się nie obejdzie, a w dodatku nie będzie się on wcale ograniczał do Polski i SF.

Na samym początku trafiłem na artykuł poświęcony sytuacji na rynku książkowym w Australii. Organizacja przyznająca nagrodę Stella przyjrzała się na podziały płciowe recenzji w różnych australijskich publikacjach. Okazało się, że kobiety są znacznie rzadziej recenzowane niż mężczyźni. Trudno mi oceniać prestiż poszczególnych czasopism, ale przykładowo: w najstarszej australijskiej publikacji tego typu, Australian Book Review, stosunek wynosił 66% mężczyzn do 34% kobiet. Więcej przykładów można znaleźć w pełnym raporcie, ale te liczby to zdecydowanie reguła, a nie wyjątek – zdarzają się większe zaburzenia. Tu można by było podnieść sprzeciw i przypuszczać, że może przecież mężczyźni więcej piszą i sytuacja jest w normie, ale tu przywołać trzeba inną statystykę – w roku 2015 66% populacji autorskiej najmniejszego kontynenty to kobiety, a gdy wziąć pod uwagę „trade publishing” (wszystko poza książkami akademickimi i wysoce specjalistycznymi) ta liczba rośnie do 72%. Na pewien pokrętny sposób wskazuje to zaburzenie w drugą stronę i pokazuje, że w tym aspekcie kobietom się powodzi na rynku, ale gdy zestawić te liczby ze statystykami recenzenckimi, to widać, że sytuacja jest postawiona na głowie.

Jeszcze parę lat temu sytuacja wyglądała podobnie w USA: w 2013 w The New York Review of Books na 636 autorów przypadły 164 autorki. Dużo szczegółów i statystyk zawiera artykuł autorstwa Jean Oggins z periodyku Sex Roles. Jednak w USA od 2010 prężnie działa organizacja VIDA, a raport za rok 2015 pokazuje znaczną poprawę. Rolę tu odegrały świadome wysiłki redaktorów naczelnych przeróżnych, także wysoce prestiżowych, czasopism literackich. Sytuacja za to nie uległa zmianie, gdy chodzi o nagrody literackie. Okazuje się bowiem, że kobieta pisząca o kobietach ma marne szanse na zdobycie nagrody literackiej. Między 2000 a 2014 rokiem dziewięć nagród Man Booker przypadło książkom napisanym przez mężczyzn, w których mężczyzna jest protagonistą. Nicola Griffith przeliczyła statystyki dla sześciu nagród i wyraźnie potwierdzają one, że pisanie o kobietach się zwyczajnie nie opłaca. Skrajnym przykładem jest tu Nagroda Pulitzera: tylko jedna z piętnastu nagrodzonych w latach 2000-14 była napisana przez kobietę z kobietą jako głównym bohaterem – była Olive Kitteridge Elizabeth Strout. Ale nawet i tam jest część pisana z punktu widzenia mężczyzny. Wiem, że to grząski grunt i można argumentować, że może mężczyźni po prostu lepiej piszą, ale według mnie przy tak wyraźnych różnicach ten argument się nie broni.

Najbardziej dla mnie szokujący przykład nierówności pokazuje, że problem może leżeć w samej branży wydawniczej. Młoda pisarka, Catherine Nichols, pewnego razu postanowiła postąpić wbrew wydawniczym regułom i przeprowadziła eksperyment na branży. W artykule dla serwisu Jezebel opisuje dokładnie co, jak i dlaczego, ale sprowadza się to do tego, że przesyłała zapytania do agentów literackich pod swoim prawdziwym imieniem i nazwiskiem oraz pod męskim pseudonimem. Zapytanie takie zwane jest po angielsku „query letter” i wysyła się je do agenta, gdyż większość wydawców przyjmuje zgłoszenia tylko od agentów właśnie. Składa się ono przeważnie z krótkiego opisu powieści, autora i zawiera kilka pierwszych stron maszynopisu. Okazało się, że George jest osiem razy lepszy w pisaniu tej samej powieści niż Catherine. Na 50 przesłanych zapytań otrzymał 17 próśb o przesłanie całości, a do Catherine wróciły 2 takie prośby. Okazało się też, że agenci zwracali uwagę na zupełnie inne rzeczy, oceniając książkę napisaną według nich przez kobietę. Gdy się przyjrzeć głównym wydawcom na rynku amerykańskim, okazuje się, że choć większość osób przez nich zatrudnionych to kobiety, to boleśnie odczuwalny jest szklany sufit. Na wyższych szczeblach pracują w większości mężczyźni, co jest o tyle ważne w kontekście nagród, że nominacje do nagród przesyłane są właśnie przez wydawców. Raport dla czasopisma The Bookseller wskazuje, że nie ma przypadku w tym, że kobiety zdobywają więcej nagród, gdy u steru wydawnictw napotkać można energiczne, przebojowe menedżerki.

Część statystyczno-prezentacyjna zakończona, pora na część problematyczną, czyli odpowiedź na pytanie „Dlaczego?”. Moja próba będzie dwudzielna, podzielona na spojrzenie od środka i od zewnątrz. Perspektywę wewnętrzną dobrze pokazuje artykuł autorstwa Hannah Macauley-Gierhart zbierający opinie kilku autorek z Australii, ale ich odpowiedzi dość dobrze odzwierciedlają opinie wyrażają w innych tekstach i rozmowach. Sama autorka pisze o walce o równowagę między pisaniem a resztą życia, o traktowanie na poważnie i o to, by wpaść w pułapkę „prozy kobiecej„. Nagradzana w Australii Christine Piper pisze o swoich doświadczeniach o tym, że problem leży też w samych kobietach, które wątpią w swoje umiejętności, nie akcentują swoich talentów i biorą do siebie odmowę. Mężczyzn zaś wychowuje się tak, by byli pewni siebie i podkreślali swoje zalety. Jest to oczywiście generalizacja po części krzywdząca, ale trochę racji w niej jest – potwierdza to wypowiedź Roba Spillmana (redaktor czasopisma Tin House), który mówi, że kobiety pięć razy rzadziej przesyłają kolejną wersję raz odrzuconego opowiadania. Cara Blue Adams, redaktora Southern Review, doradza kobietom, by brały przykład z mężczyzn, jeśli chodzi o podejście do walki o publikację. Nie powinny bać się bezpośrednich, proaktywnych działań ani też przejmować się społecznymi oczekiwaniami, które mogą hamować ich starania.

Druga część odpowiedzi na fundamentalne pytanie z poprzedniego akapitu także charakteryzuje się pewną ogólnikowością, ale akurat ta perspektywa tego wymaga. Kompilując uwagi z różnych cytowanych tu tekstów oraz z nieco leciwego już artykułu Scent of a woman’s ink, dojść można do wniosku, że u podstaw poruszanych tu problemów leży w postrzeganiu i szufladkowaniu. „Męski” głos w literaturze jest kojarzony z doświadczeniem i poważnymi tematami, a „literatura kobieca” widziana jest jako bardziej frywolna, „uczuciowa” i udomowiona. Wchodzą więc tu w grę dobrze znane stereotypy postrzegania płci. Artykuł zawiera świetne przykłady na pułapki postrzegania prozy przez pryzmat płci. Cytowana w nim Diana Johnson, współautorka scenariusza do Lśnienia i zdobywczyni nominacji do Pultizera, twierdzi, że mężczyźni nie nauczyli się kojarzyć obrazów u używanych przez kobiety, (takich jak dom, ogród, szaleństwo) z uniwersalnymi doświadczeniami życiowymi, natomiast kobiety czytające od dzieciństwa mnóstwo książek pisanych przez mężczyzn szybką uczą metaforycznej wagi pola bitwy, podróży, żeglowania itp. Mówiąc zupełnie prosto: recenzenci (co widać na przykładzie Catherine Nichols) oraz czytelnicy inaczej podchodzą do książki napisanej przez kobietą, a inaczej do napisanej przez mężczyznę. Widać to nawet po okładkach. Bardzo ciekawy eksperyment sprokurowała Maureen Johnson, która poprosiła czytelników o wyobrażenie sobie „kobiecych” wersji okładek powieści pisanych przez mężczyzn. Wyniki tego eksperymentu są głównie zabawne, ale i wiele mówiące.

Nietrudno zauważyć, że nie napisałem tu jeszcze ni słowa o Polsce ani bezpośrednio o science-fiction. Tę część zostawiam na koniec, bo tu opierać się mogę jedynie na przypuszczeniach i paralelach. Jeśli chodzi o pytanie zadanie przez Silaqui, to tak naprawdę odpowiedzieć na nie powinny same pisarki czy też potencjalne pisarki oraz pracownicy wydawnictw czytający nadsyłane teksty. Nie wiemy bowiem, czy Polki piszą tak mało SF, czy może trudno im się przebić przez wydawnicze sito. Na pewno działa tu efekt skali: w USA w tym gatunku kobiety też stanowią mniejszość. Choć to straszne uproszczenie, bo w tam mamy do czynienia z historyczną huśtawką (patrz: lata 70-te świetne dla kobiet vs. marne 80-te i 90-te). Tak ogólnie wydaje mi się, że działa tu też sprzężenie dwóch czynników: postrzegania SF jako gatunku „męskiego” oraz marketing, który skupia się na młodszych przedstawicielach płci bardziej owłosionej. Nie wspominam już o tym, że w Polsce kultura czytania w ogóle nie stoi na zbyt wysokim poziomie. Wyobraźmy sobie więc jak postrzegana może być przez rówieśników nastolatka nie dość, że czytająca (!), to jeszcze science-fiction (!!). Ja wiem, że z poziomu fandomu czy też blogowego światka może to nie wyglądać tak źle, ale ten wycinek to taka tęczowa bańka, poza którą tak różowo nie jest. A jest to o tyle ważne, że bez odpowiedniego oczytania i zaczytania trudno sobie wyobrazić podjęcie prób pisarskich. A gdy dodać do tego kwestię pewności siebie wspomnianą wcześniej oraz świadomość tego, że kobiety mają zwyczajnie mniej czasu na pisanie (może i czasy się zmieniają, ale i tak to kobiety poświęcają więcej czasu na dom i dzieci), to obraz się nieco klaruje.

Zdaję sobie sprawę, że w tym wpisie poza statystykami i twardymi danymi napotkać można dużo generalizacji. Wiem też, że dla wielu argumentów znaleźć można kontrprzykłady. Wiem, że jest Margaret Atwood, Ursula K. Le Guin i wiem, że Ann Leckie zdobyła Hugo. Nie trzeba mi tego przypominać, ale bardzo chętnie podyskutuję i się kulturalnie pospieram. Idealnie by też było poznań znanie i głos czytelniczek science-fiction, próbujących sił z pisaniem w tym gatunku, a może i autorek już wydanych (choć to marzenie ściętej głowy). Mój głos jest o tyle paradoksalny, że jestem facetem piszącym o problemach kobiet. Może i zabrzmi to nieco patetycznie, ale ten wpis bez dyskusji i komentarzy pozostanie sztuką dla sztuki. Na koniec takiego wpisu powinienem zaproponować jakieś cudowne rozwiązanie, ale jedyne, co mi przychodzi do głowy to: próbujcie czytać świadomie i autorefleksyjnie, oceniając samą literaturę. Tylko tyle i aż tyle.

Zaczęłam rozumieć, dlaczego mężczyźni, którzy nie cierpią kobiet, tak łatwo robią z nas idiotki. Nienawistnicy są jak bogowie: nieosiągalni i wszechmocni. Schodzą na ziemię, a potem znikają, kiedy im się zechce. Nie można ich w żaden sposób ujarzmić.

[Sylvia Plath, Szklany klosz]