Anatolijska smuta, czyli „Legenda tysiąca byków” Yaşara Kemala

Literatura ma wiele funkcji – od czysto rozrywkowych po te bardziej ważkie. Jedną z tych poważniejszych jest ocalenie od zapomnienia. Co prawda cel ten jest realizowany częściej przez literaturę faktu, ale i fikcja ma tu swoje do (o)powiedzenia. Idzie to zazwyczaj w parze z faktem, że sztuka w ogóle sprawdza się w obrazowaniu momentów przełomu. Powieść Yaşara Kemala, na którą natknąłem się szperając allegro-antykwarycznie, wpisuje się właśnie w te charakterystyki, a w dodatku dobrze wpisuje się w me dywersyfikacyjne plany. Niech więc zabrzmi Legenda tysiąca byków.

Jorukowie to jedna z etnicznych grup zamieszkujących Turcję (oraz w dużo mniejszym stopniu Bałkany) – jest to nazwa nadana tym plemionom turkmeńskim, które nie osiedliły się na tureckiej ziemi w XII wieku. Po opuszczeniu Azji Środkowej część plemion trafiła do Anatolii, która w 1207 została podbita przez Seldżuków. Większość nomadów wybrała z czasem osadniczy byt, lecz niektórzy pozostali wierni wędrownemu trybowi życia i swym tradycjom. Sama nazwa zaś pochodzi o tureckiego czasownika yürümek, który oznacza po prostu chodzić. W dwudziestym wieku niedobitki tego bogatego w tradycje ludu nadal pozostaje wierna sobie. Jednak koczownicy nie potrafią się odnaleźć w świecie pieniądza i przemocy, rządu i przemysłu. Ich tradycje śmieszą współczesnych, a tryb życia wywołuje agresję miast melancholii.

Legenda tysiąca byków to kronika jednorocznej wegetacji oby Karaczułłu, jednej z ostatnich joruckich ob trzymających się wędrownego trybu życia. Yaşar Kemal przedstawia losy kurczącego się taboru, ukazując jego upadek z perspektywy różnych postaci. Od przewodzącego grupie Sulejmana kiahji, kowala Hajdara, uciekającego przed żandarmami Mustana czy też przepięknej Dżeren. Od nocy spotkania na niebie Chyzyr z Iliasem do nocy z spotkania Chyzyra z Iliasem czytelnik obserwuje wędrówkę z wsi do wsi, od upokorzenia do upokorzenia, od jednej do kolejnej umierającej nadziei. Wszystkie postaci mają swe słabości, motywacje i metody na ratowanie oby, lecz większość z nich przechodzi drogę od wiary, przez kurczowe trzymanie się resztek nadziei aż do otępienia czy wręcz obłędu. Im bliżej końca książki tym mniej owiec, mniej namiotów i mniej wiary. Jest to niezwykle smutna opowieść, a autor wraz z kreowanym przez niego losem nie mają żadnej litości dla poniewieranych Joruków. Na odmianę mogą liczyć jedynie ci, którzy znikają w nocy, uciekając od miasta. Lecz oni akurat znikają po prostu z kart książki. Wszystko to jest opisane językiem prosty, lecz nie stroniącym od liryzmu.

Obozowisko Joruków

Jednocześnie trudno nie odnieść wrażenia, że Kemal chce ukazać nieuchronność ich losu wynikającą z kolein historii oraz ułomności ludzkiej natury. Pierwsza przyczyna jest oczywista – świat pędzi do przodu, Turcja się industrializuje, unowocześnia, a traktory zagarniają coraz większe połacie ziemi uprawnej. Coraz więcej ludzi migruje do miast, a osiadłe życie kusi zmęczonych wędrówkami nomadów. Druga przyczyna łączy się z pewnym paradoksem poznawczym wywoływanym u czytelnika. Poniewierka Juruków zasmuca czytelnika, który obserwuje powolny upadek ostatnich powierników turkmeńskich tradycji, rozpad walecznego niegdyś ludu. Jednocześnie z czasem zaczyna rodzić się myśl, że koczownicy sami na siebie sprowadzili ten los. Nie dość, że z reakcji napotykanych mieszkańców wsi czy przedstawicieli wyłania się obraz butnych brutali skorych do bitki, to jeszcze wydawać się może, że tradycja zachowywana jest z rozpędu, a nie przekonania. Symbolem tego jest otwierająca i zamykająca opowieść noc spotkania Chyzyr z Iliasem. Jest to noc, w trakcie której Allah ma spełniać jednomyślnie wyrażone życzenie oby. Tym razem oba Karaczułłu ma prosić o kyszłak (zimowisko), który pozwoli jej przetrwać, ale członkom daleko do jednomyślności. Młody Kelem prosi o sokoła, Dursun o uwolnienie ojca z więzienia, Dżeren o powrót Chalila. Mało kto jest zdolny do prawdziwych poświęceń.

Legenda tysiąca byków to smutna opowieść o ludzie złapanym w pułapkę pomiędzy tradycją a współczesnością, o Jorukach do dziś próbujących pielęgnować dawny tryb życia. Jest to też swoista kronika ludzkich słabości, namiętności i uporu. Yaşar Kemal opisał powoli odchodzący świat turkmeńskich koczowników bez upiększania, bez wystawiania pomnika. Na koniec to czytelnik sam musi wyciągnąć wnioski z losu poniewieranych nomadów. Swoistym znakiem czasu jest to, że polskojęzyczny Internet zawiera jedynie śladowe wzmianki o Jorukach.

Jasnym strumieniem przesuwały się przed ich oczyma dni wielkości i szczęścia.