Mnogość tropów między okrutnymi gwiazdami, czyli „Maszyna” Wiktora Żwikiewicza

Niezbadane bywają koleje czytelniczego losu: jeszcze na początku tego roku miałem jedynie mgliste pojęcie, że w ogóle istnieje ktoś taki jak Wiktor Żwikiewicz. Kilka komentarzy, jeden konwent i nieco minionego czasu, a tu rzeczony bydgoszczanin jest najczęstszym recenzowanym na mym blogu. Znajomość tę literacką mogę nawet uznać za jedną z najważniejszych konsekwencji prowadzenia pożeraczowego przybytku, gdyż bez niego na Pyrkonie ma ręka w stronę Imago by nie powędrowała. Teraz zaś przyszła kolej na pierwsze spotkanie z opowiadaniami Żwikiewicza, czyli zbiorem Maszyna.

Maszyna to pierwszy z dwóch zbiorów opowiadań Wiktora Żwikiewicza opublikowanych przez Solaris. Ten tom zawiera jedenaście opowiadań, w tym jedno napisane wspólnie z Krzysztofem Rogozińskim. Z formalnego punktu widzenia dodać mogę, że dziesięć z nich to science-fiction jak ta lala, a jedno jedyne przynależy do fantasy. Gatunkowa niemal jednorodność nie oznacza jednak homogeniczności literackiej. Jest tu nieco motywów w SF znanych i lubianych, jak sztuczna inteligencja, zetknięcie z obcą rasą, technologiczna osobliwość czy też planetarna eksploracja – za każdym razem jednak klisze te są ciekawie przekształcane lub przedstawiane z odmiennej niż zazwyczaj perspektywy. Nie brak tu w nich też nastawienia na humor czy wręcz melancholii. Takie Marzenie to sentymentalna opowieść za serce chwytająca, która zawiera w sobie nutkę tajemnicy, a naukowa fikcja to jedynie dodatek, tło. W różnych stanach natężenia występuje też barokowo-malarski styl znany z powieści autora. Wystarczy porównać na pozór sielankowe Kłamstwo z tytułową Maszyną – od urokliwych, choć grozą podszytych, opisów pięknego życia pewnej pary po stroniące od poznania niebezpieczeństwa Drugiej Altaira opisane typowo po żwikiewiczowskiemu. Może jeszcze nie wyzbyłem się Kosmodromu z krwiobiegu, ale odniosłem wrażenie, że w opowiadaniach dużo człowieka jest dużo więcej niż w powieściach – tam ważniejszy zdawał się być koncept.

Tym razem też niecnie ucieknę się do wybiórczości i szerzej rozpiszę się o trzech z jedenastu. Pierwszą ofiarą mego ględzenia padnie pisarki debiut bydgoszczanina, czyli Zerwane ogniwo. W dość trudnej w odbiorze formie (przerywana narracja, technicyzmy) przedstawiona jest tu historia naukowca, który wynajduje sposób, by genetycznie przekazać całą swą wiedzę i doświadczenie swemu potomkowi. Trzy pokolenia naukowców pokazują, że ludzka przeszłość, teraźniejszość i przeszłość pozostaję pełne atawizmu, a wyświechtane porzekadło o władzy absolutnej tyczy się także naukowców. Ciekawym wątkiem jest właśnie to, że to nie politycy i inni typowo zdemoralizowani niosą światu zagładę, lecz właśnie uczeni. W dodatku nie są to dzieła przypadku na drodze do postępu, a działania z pełną premedytacją. Spotkanie Ralpha Tobbena z synem to zaś przyczynek do refleksji na temat tożsamości i determinizmu, który to fragment skojarzył mi się dość mocno z Szansą śmierci Fiałkowskiego. Jedynym opowiadaniem ze zbioru, które mnie niezbyt porwało było ostatnie, czyli Happening w oliwnym gaju. Trudno mi określić dlaczego, ale mimo niezwykle sugestywnych opisów, ciekawego pomysłu na spotkanie obcych ras oraz przygnębiająco-intrygujący świat przedstawiony coś mi nie zgrało. To po prostu jeden z tych przypadków w zbiorze Maszyna, że widzę zalety, ale nie zgrywają się w trakcie lektury w całość.

Wspomniane już Kłamstwo ukazuje inny ważny wątek prozy Żwikiewicza, a mianowicie bezosobowe okrucieństwo kosmosu. Tu surową panią jest nie tylko Luna, ale i gwiazdy wszystkie. Widać to też po części w Wołaniu na Mlecznej Drodze oraz Zwierciadle nieba. Kłamstwo jednak ukazuje jednak, że odpowiedzią na gwiezdny eskapizm jest eskapizm zgoła przyziemny. Sielankowa wizja pełnej miłości koegzystencji w uroczym domku nad jeziorem nie wytrzymuje jednak z siła ostateczności. Świetnie rozpisane sceny rozpadania się iluzji przeszyte są poczuciem niepokoju i beznadziei. Nadziei nie pozostawia też zakończenie. Na koniec zostawiłem zaś sobie fantastycznego rodzynka, czyli Sejmora Srebrnołuskiego. Ten krótki tekst to z pozoru typowa fantastyka heroiczna – dzielny rycerz rusza na spotkanie ze smokiem, który zakończył żywotu nieprzebranej rzeszy bohaterów. Truchła poprzedników budzą pierwsze wątpliwości, a spotkanie ze smokiem to przewrotne odwrócenie klisz wszelkich. Piąte przez dziesiąte przyszedł mi na myśl Smok i Jerzy Gordona R. Dicksona, ale Żwikiewiczowi wyszło poważniej i z głębią. Choć może w zasadzie więcej tu Polowania na smoka z falkonetem Dino Buzzatiego. Tak czy tak – Maszyna tropów ma wiele.

Nim przejdę do słów końcowych zaznaczę ku potomności i popularyzacji, choć z drobną szkodą dla Wojciecha Sedeńki, że większość z tych opowiadań jest dostępna na stronie Fantastyka Polska prowadzonej przez Roberta J. Szmidta. Co prawda znów można poczynić standardowe zastrzeżenia o formie momentami trudnej w odbiorze, ale trzeba tu zaznaczy, że w tym zbiorze nie ma opowiadania słabego. Po lekturze Imago i Drugiej jesieni zaskoczył mnie ładunek emocjonalny niektórych z opowiadań, ale w tak w zasadzie nic w tym dziwnego, bo Żwikiewicz pisze po prostu o człowieku. Od strony zaś praktyczno-czytelniczej uważam, że Maszyna całkiem nieźle nadaje się na początek przygody z prozą Żwikiewicza – ukazuje jego pisarstwo w różnych stopniach natężenia.

Z bagiennych rozlewisk wychyla się kamienny cypel, kute w skale stopnie prowadzą w siny zenit nieboskłonu, w dole zostaje las i błota porosłe rzęsą skrzypów, tylko mchy wspinają się jeszcze, liżąc głazy płatami jakby chorej bladości, aż na którejś ze ścian zanika i ten ostatni, nasiąkły wilgocią kożuch. Wyżej oczy daremnie szukają oparcia w caliźnie skalnego czerepu — schody ostrym zygzakiem połowią okap czoła nie sięgając skroni, gdzie z żył kwarcu, płynnych kiedyś, sterczą wyciśnięte porami kamienia kępy szklanych, przerzedzonych wiatrem zarośli.

[Happening w oliwnym gaju]