Płonie ognisko i szumią knieje, czyli o sile bajek i opowieści

Są takie tematy wśród rodziców i osób, która mają więcej do czynienia z dziećmi, które regularnie wracają i regularnie mnie irytują. Jednym z takich wątków jest narzekanie na „bajki”, czyli animacje aktualnie puszczane w telewizji. O ile czasem rzeczywiście ma się ochotę załamać ręce, to już narzekanie na „straszność” zawsze nieco mnie dziwi. Co bardziej ogarnięci dorośli przypominają sobie straszne fragmenty z baśni czy nawet Ani z Zielonego Wzgórza, ale większość zapomina lub nie wie, skąd się wzięły baśnie, jaki był ich cel oraz jak krwawe bywały.

Albert Anker / Der Grossvater erzählt eine Geschichte, 1884

Osoby, które ukończyły studia językowe, wiedzą zapewne, że bracia Grimm czy też Hans Christian Andersen nie tylko tworzyli baśnie, ale też spisywali opowieści znane i powtarzane od lat wielu. W epoce romantyzmu wielu poetów i pisarzy ruszyły w lud rozmawiać, spisywać i rozpowszechniać gawędy, ballady i inne opowieści. Czasem, jak w przypadku Irlandii, było to zresztą formą walki o niepodległość i kulturalną niezależność. W ten sposób baśnie były utrwalane, upowszechniane, a przy tym i ugrzeczniane.

Opowieści te nie służyły bowiem tylko rozrywce – ich głównym celem było przekazywanie w zaowalowanej formie przeróżnych nauk o świecie, życiu, a nawet i seksualności. Pewne teorie idą nawet o krok dalej. W Nauce Świata Dysku II. Glob Terry Pratchett, Ian Stewart i Jack Cohen argumentują, że umiejętność opowiadania była jednym ewolucyjnych kluczy do rozwoju ludzkości. Panowie zwą ludzi „pan narrans„, czyli szympansem opowiadającym historie. To właśnie umiejętność przełożenia rzeczywistości na opowieść, „opowiadania” w ten sposób świata i przekazywania wiedzy umożliwiły ludziom wybić się nad resztą zwierzęcego królestwa. W końcu ciągle jest tak, że gdy chcemy przekazać coś choćby ciut skomplikowanego, to ubieramy to w formę narracyjną, a nie suchy przekaz faktów.

Giovanni Domenico Tiepolo / The Storyteller, 1771

Gdy zaś poczyta się nieco o oryginalnych lub wczesnych wersjach niektórych znanych nam historii, włos jeży się na głowie i innych częściach ciała. Trudno momentami wyłuskać morał czy też inne edukacyjne walory, ale grozy tam nie braknie. Gwałty, wykłute oczy, zjadane dzieci? Ależ proszę! Przykłady? Ależ proszę! W jednej z najwcześniejszych wersji Śpiącej Królewny, opublikowanej w 1634 roku przez Giambattistę Basile pod tytułem Słońce, księżyc i Talia śpiąca, na pozór martwą Talię gwałci polujący w okolicy król. Później Talia, nadal nieprzytomna, rodzi dwójkę dzieci, a jedno z nich przypadkiem wysysa spod paznokcia drzazgę, przez którą talia zasnęła. Żona króla próbuje zabić i zjeść dzieci Talii, więc ten pali ją żywcem i bierze ślub z Talią. Czerwony kapturek w wersji Charlesa Perraulta (rok 1697) to zaś opowieść o wyraźnych podtekstach seksualnych. Dziewczynka rozbiera się, wchodzi do łóżka wilka, który ją pożera. Ratunku brak. Nie bez kozery w języku francuskim funkcjonuje idiom elle avoit vû le loup (ona widziała wilka), który oznacza utratę dziewictwa. Podobnież jest z Kopciuszkiem, który ponoć oryginalnie opowiadał nie szklanym, a futrzanym pantofelku, do którego to książe coś wkładał. Resztę zapewne dopowiecie sami. W innej wersji, autorstwa braci Grimm, złe przyrodnie siostry odcinają sobie stopy, by zmieścić nóżki w pantofelku, lecz pozbawione inteligencji nie przewidują, że zdradzi je krew wypływająca z butów. Na koniec zaś gołąbki wydziobują im zazdrosne oczęta. Słodkie, czyż nie?

Czytających nie trzeba, mam nadzieję, przekonywać o sile opowieści. Czytający znają ją, a wręcz i nią żyją. Opowieści są wszędzie – tylko czasem o nich zapominamy lub nie dostrzegamy ich. I tak jak inne twory ludzkie – opowieści można wykorzystać do złego i dobrego. Może to zabrzmi nazbyt moralizatorsko, ale obowiązkiem czytających, według mnie, jest rozpoznawać i wskazywać te, które są kłamliwe i do złego prowadzą.

Franz Von Defregger / Die Marchenerzahlerin, 1871

Ale takie sprawy jak krótkie spódniczki albo długość bród nie mają żadnego znaczenia; awantury o nie są głupie i niebezpieczne w świecie, który i tak pęka już w szwach od nadmiaru ludzi. Postępowanie takie jest stawianiem mempleksu wyżej od dobra ludzkości. To działanie barbarzyńskiego umysłu, umysłu tak oddalonego od rzeczywistości, że konsekwencje trwających w nim mempleksów nie dotykają go bezpośrednio. To nie młodzi ludzie, którzy samobójczo detonują bomby albo rozbijają odrzutowce o drapacze chmur, tkwią u korzeni problemu; to źli starcy, którzy przekonują ich do takich czynów, dbając tylko o kilka memów.

[Terry Pratchett, Ian Stewart, Jack Cohen; Nauka Świata Dysku II. Glob]