Rozdwojenie subiektywne i niezwykle długi tytuł, czyli „Umierająca Ziemia. Oczy Nadświata” Jacka Vance’a i „Pieśni Umierającej Ziemi” pod redakcją George’a R.R. Martina i Gardnera Dozois

Jestem czytelnikiem ciekawskim i przekornym zarazem. Ciekawość ta wspiera i wiąże się z lubością eksplorowania dzieł klasycznych – nie tylko z zakresu fantastyki, ale literatury w ogóle. Pewnego razu właściwości te sprowadziły mnie za próg bydgoskiej filii księgarni Tak Czytam i doprowadziły do zakupu (między innymi) Umierającej Ziemi. Oczu Nadświata oraz Pieśni Umierającej Ziemi. Promocyjna synchroniczność była zbyt silna, by sobie odmówić – zwłaszcza, że naczytałem się tyle dobrego o klasycznym dziele. Zacząłem, oczywiście, od protoplasty i porwany nie zostałem. Wbrew temu sięgnąłem niedawno po zbiór pokłony oddający i… się zachwyciłem. Wpis ten będzie próbą dojścia do tego, jak do tego doszło.

Z początku byłem bliski uznania, że nie trzeba czynić wstępu przedstawiającego osobę Jacka Vance’a, lecz zmieniłem zdanie po rzucie okiem na jego polską historię wydawniczą. Ta zaś jest bowiem, biorąc pod uwagę obszerność dorobku i jego wpływ, jest niemal nieistniejąca. Zaś wiedza o tym autorze jest chyba jeszcze mniejsza. Dobrą robotę wykonał tu Wojciech Sedeńko i jego Solaris, wydając obie książki, ale i tak chyba mało kto wie, jak znaczącą rolę odegrał Vance. Komentarze odautorskie w Pieśniach… ukazują dobitnie, że autor ten wpłynął na anglojęzyczną fantastykę podobnie, jak Stanisław Lem na polską. Gaiman, Martin, Koontz, Silverberg, Simmons i inni chwalą, inspirują się i wracają. Niektórzy od Vance zaczynali, inni na nim bazowali. W ramach ciekawostki można dodać, że fanem był też Gary Gygax, a osoby znające D&D szybko odkryją, skąd Gygax zaczerpnął nazwy niektórych zaklęć. W dodatku sam tytuł zbioru stał dał nazwę osobnemu podgatunkowi fantastycznemu. To zadziwiające, że Umierająca ziemia ukazała się w Polsce dopiero w 2010 roku. Co ciekawe – sam Vance ponoć do samego końca pozostał człowiekiem niezwykle skromnym i niepozornym, mimo dwóch Hugo, jednej Nebuli i dwóch World Fantasy Awards na koncie. Ja, marny robaczek, miałem to szczęście, że regularnie i z uwagą śledziłem bloga Geoerge’a R.R. Martina.

Pora jednak odłożyć komentarze okołofantastyczne na bok i przejść do sedna. Umierająca ziemia. Oczy nadświata to wydawnictwo dwuczęściowe – pierwsza część to zbiór krótszych opowiadań połączonych światem, a druga światem i protagonistą. Jest to (prawdopodobnie) nasza Ziemia w wydaniu science fantasy, dogorywająca w oczekiwaniu na koniec życia Słońca. Księżyc gdzieś zniknął (albo ktoś go zniknął), na świecie rozpanoszyła się magia, magowie (odrażająco amoralni w znakomitej większości) oraz przeróżne krwiożercze bestie o zróżnicowanej inteligencji, a resztki zdobyczy technicznych działają ledwo, ledwo. Umierająca Ziemia to niezwykle barwnie opisany świat pełen wymyślnych roślin, stworów, budowli i czarów, które potrafią pozbawiać życia na przeróżne sposoby. Pełne rozpusty, zepsucia i moralnej zgnilizny miasta i obdarzeni podobnych charakterystykami mieszkańcy wiodą niepewne żywoty. Innymi słowy: światotwórstwo to najmocniejsza strona prozy Vance’a. By czytelnicza przygoda udała się w pełni, potrzeba jednak jeszcze akcji, a z tym jest nieco gorzej. Trudno mi sprecyzować swe zastrzeżenia i zmuszony jestem posłużyć się paradoksem: miałem wrażenie, że jest zbyt wiele Umierającej Ziemi w Umierającej Ziemi. Przez to przeładowanie wyobraźni momentami trudno brnęło mi się dalej i nie pomagali nawet bezlitośnie sprytni i skrupułów pozbawieni bohaterowie, z odrażająco urzekającym Cugelem na czele.

Pieśni Umierającej Ziemi to nadzorowany przez George’a R.R. Martina i Gardnera Dozois (ot, kolejna osobistość u nas niemal nieznana) hołd dla tego wycinka twórczości Vance’a. Na zbiór składa się wstęp dziękczynny Dean Koontza, wstęp Vance’a oraz dwadzieścia jeden opowiadań, które są poprzedzone notką przedstawiającą autora i zamykane posłowiem odautorskim. Od Koontza wzruszająco piszącego o mrokach swego dzieciństwa po Gaimana nieśmiącego imitować stylu Vance’a – czytanie wyznań tak wielu tak dobrych autorów daje do myślenia. Jeszcze ciekawsze jest zaś to, że spośród tych dwudziestu jeden opowiadań tylko jedno (Czapka z żabiej skórki Howarda Waldropa) mogę określić jako takie sobie, a reszta jest albo bardzo dobra, albo wręcz świetna. By nie czynić ujmy żadnemu z autorów i autorek, musiałbym choć pokrótce skomentować każde z opowiadań – zgodnie z przekorną swą naturą (i zagarniając własny czas) nie wyróżnię żadnego. Momentami czuć tu Poe’go, momentami poematy rycerskie, a czasem na wierzch wychodzi styl autora. Mimo różnorodności (są tu opowieści ponure, optymistyczne i humorystycznie przewrotne) wszystkie opowiadania pozostają w klimacie Umierającej Ziemi i to nie tylko pod względem świata i zapożyczanych bohaterów – czuć tu ducha przewrotności, przygody i wyobraźni. Może jest to nadinterpretacja z mojej strony, ale odniosłem wrażenie, że pisanie opowiadań do tego zbioru sprawiało pisar(z/k)om dużo frajdę. Średnio oceniana przeze mnie Czapka z żabiej skórki była zbyt krótka, by duch ten zdążył się zmaterializować.

Teraz zaś przychodzi czas odpowiedzi na to trudne pytanie: skąd taka różnica w odbiorze? Biorąc pod uwagę peany, którymi antologiści obdarzali styl Vance’a, jedną z możliwości jest to, że tłumaczenie nie oddało tak doskonałej stylistyki. Tezę tę podważa fakt, że Pieśni… tłumaczyły Jolanta Pers i Anna Klimasara, a ta pierwsza jest samodzielną tłumaczką Umierającej Ziemi. Możliwe, że opowiadania ze zbioru łatwiej poddały się translacji, lecz byłoby to już nadmierne naciąganie materii. By to zweryfikować, musiałbym przeczytać oba oryginały, porównując je z tłumaczeniem. Przedsięwzięcie to ciekawe, ale raczej na pracę magisterską, a nie tekst na blogu. Drugim tropem jest wspomniana w poprzednim akapicie różnorodność połączona z gęstością klimatu oryginału. Zmienność stylów i nastrojów pomiędzy poszczególnymi opowiadaniami sprawiały, że nie świat nie przytłoczył mnie tak, jak w przypadku oryginału. W dodatku znałem świat i wiedziałem, czego się spodziewać. Możliwe też, że rozczarowanie protoplastą obniżyło oczekiwania względem zbiorowego hołdu.

Gdyby jednak odłożyć me dylematy na bok, stwierdzić można, że Umierająca Ziemia. Oczy Nadświata to zbiór zasługujący na miejsce w fantastycznym kanonie. Wyobraźnia Vance’a i bogactwo stworzonego przez niego świata oczarowały już niejedno pokolenie, a i dziś znajdą miłośników. Trudno zaś byłoby o lepszy hołd niż Pieśni Umierającej Ziemi, które i bez klasycznego zaplecza są po prostu świetną antologią. Bardzo ostrożnie podchodzę do stwierdzeń typu „nie wypada tego nie znać” i odbijałem się od dzieł klasycznych, ale poziom obu dzieł (słowo użyte z premedytacją) gwarantuje smakowitą ucztę czytelniczą. Wgląd w historię gatunku i inspirację „wielkich” to wartość dodana.

Pierwsze wydanie

Co jakiś czas zauważam w swoich tekstach vansowskie zdanie, co zawsze niezmiernie mnie cieszy, ale nie jest to autor, którego kiedykolwiek ośmieliłbym się imitować. W ogóle uważam, że jest nie do podrobienia. Jest bardzo niewielu pisarzy spośród tych, których uwielbiałem w wieku trzynastu lat, do których prawdopodobnie powrócę za lat dwadzieścia. Jacka Vance’a będę czytał wciąż od nowa już zawsze.

[Neil Gaiman, w posłowiu do opowiadania Inwokacja Obojętności]