Splątane szlaki odchodzącego świata, czyli „Na południe od Brazos” Larry’ego McMurtry’ego

Przyznam się Wam do pewnego faktu, który mógłby być iście wstydliwy dla stereotypowego samca wychowanego w wieku XX: nigdy nie ciągnęło mnie do westernów. Podobało mi się Siedmiu wspaniałych i zachwycałem się młodzieńczo Złotem Gór Czarnych, ale kowboje i Indianie jakoś nigdy nie zawładnęli moją wyobraźnią. Dlatego też początkowe doniesienia o wznowieniu Na południe o Brazos nie wzbudziły we mnie większych emocji – chyba nawet wcześniej nie słyszałem o tej powieści. Jednak kontakt ze strony wydawnictwa Vesper i wynikające z niego opinii poszukiwanie sprawiły, że postanowiłem dołączyć do Gusa i Calla w ich wyprawie na północ.

Woodrow F. Call i Augustus McCrae to emerytowani Strażnicy Teksasu, których zadaniem niegdyś była ochrona teksańskich osadników przez Indianami oraz bandytami z Meksyku. Pracę swą wykonali na tyle skutecznie, że w zasadzie przestali być pożyteczni. Założone emporium handlujące bydłem i końmi przykuło ich na jakiś czas do dziury zwanej Lonesome Dove. Kilka słów dawnego kompana wystarczy jednak, by w głowie kapitana Calla zakiełkował plan wyprawy do Montany. Do tej dziewiczej jeszcze krainy rusza spęd bydła, który zogniskuje wokół siebie losy wielu postaci. Od pięknej damy lekkich obyczajów marzącej o San Francisco, przez bestialskiego Indianina aż po dawną wybrankę serca Gusa – ich losy splotą się z okrucieństwem i smutkiem odchodzącego świata.

Na południe od Brazos to jedna z tych powieści, w przypadku omawiania których pojawia się pozytywna wariacja dylematu „od czego by tu zacząć”. Jako że powyższe streszczenie mogłoby sprawiać wrażenie, że postaci to zbiór westernowych klisz, wypada na początek podkreślić pozorność tej obserwacji. Można co prawda napotkać tu kilka sztampowych kreacji, ale zasiedlające drugi czy wręcz trzeci plan. Jeśli chodzi o bohaterów ogrywających role główne, to McMurtry wykonał świetną robotę. Stworzone przez niego ewoluują, są wiarygodne oraz pełne słabości i idiosynkrazji. Owszem, nie wszyscy przechodzą na przestrzeni powieści drastyczne zmiany, ale nawet zatwardziały w swym postępowaniu i charakterze kapitan Call nie pozostaje nietknięty. Część postaci ociera się o sztancę, ale nawet w ich przypadku jest jakiś wyróżnik, odstępstwo od stereotypu. Efektem tego jest zaś niemal zupełny brak postaci nijakich, co jest osiągnięciem nie lada przy takim bogactwie postaci. Niektórych lubi się od pierwszego słowa, innych nienawidzi, a część wzbudza politowanie – obojętność zaś niemal żadna. Tak umiejętna kreacja sprawia, że czytelnik szybko zaczyna odczuwać emocjonalną więź i wsiąka w opowieść. Doskonale są także oddane napięcia i sympatie – szorstka przyjaźń dwójki głównych bohaterów, paraliżujące uczucie Chlusta do Loreny czy też związek July’ego z Elmirą. W dużym skrócie: Na południe od Brazos można złożyć w Sèvres jako wzorzec dla (nadużywanego) określenia „postać z krwi i kości”.

Za czytelniczą immersją odpowiada jednak głównie mistrzostwo, które Larry McMurtry osiągnął w snuciu historii. Może się to co prawda zdać porównaniem karkołomnym, ale Amerykanin potrafi przenosić do swojego świata tak samo skutecznie jak J.R.R. Tolkien. Często da się słyszeć, że początek Władcy pierścieni jest przegadany i niezbyt wciągający – w przypadku Na południe od Brazos napotkać można podobne głosy. Jednak odbiorca, który nie jest nastawiony na akcję, wolty fabularne i tym podobne, na pewno od samego początku poczuje kowbojski klimatu lat tamtych. Autor zadbał o budowanie atmosfery teksańskiej dziury od szczegółu do ogółu – od pianina wypożyczanego z saloonu przez miejscowych parafian aż po powiązanie postaci Calla i Gusa z historią regionu. Doskonałym przykładem są… świnie. Stworzenia te towarzyszą fabule od samego początku i choć pojawiają się sporadycznie, to szybko stają się dla czytelnika nieodłącznym elementem ekipy Kapeluszników. Czasem bywają humorystycznym przerywnikiem („To pierwsze świnie, jakie przeszły piechotą z Teksasu do Montany. Dla świni to wyczyn nie lada.”), a czasem są wykorzystane do ukazania więzi dwóch pograniczników. Na tę epicką opowieść składa się też mnóstwo pamiętnych scen, tak kameralnych epizodów dialogowych, jak i scen akcji. Scena w barze w San Antonio, atak szału Calla, pierwsza wizyta młodych kowbojów w burdelu i wiele innych, o których pisać nie będę, na długo zostaną w pamięci. Takie epizody bawią, dają do myślenia, a czasem i łamią serce. Wszystko to zaś opisane plastycznym, dosadnym językiem z odpowiednią dawką stylizacji.

Przy i ponad tym wszystkim Na południe od Brazos jest poruszającą opowieścią o tęsknocie, przemijaniu i umiłowaniu życia. McMurtry nie ograniczył się bowiem do historii o męstwie i mrokach kowbojskiej duszy. Na pierwszy rzut oka na to się zapowiada, ale szybko oczywista staje się pozorność tego wrażenia. Wystarczy, że bohaterowie opuszczą Lonesome Dove, a okazuje się, że wystarczyło kilkanaście lat, by świat popędził do przodu. Ukazany tu wycinek historii Stanów Zjednoczonych to moment przełomu – zagrożenie ze strony Indian zostało już niemal zupełnie zażegnane, zasługi Strażników Teksasu idą w zapomnienie, a zasiedlenie uniknęły jedynie nieliczne skrawki USA. Odchodzący świat broni się jednak zaciekle, zbierając krwawe żniwo. Jego uosobieniem zdaje się być syn wodza Komanczów, Siny Kaczor (w oryginale, Blue Duck, równie niefortunnie), wyjątkowo okrutny i przebiegły bandyta. Niby krążą o nim legendy, ale koniec końców pozostaje lokalnym oprychem, o który niedługo wszyscy zapomną. Nie samą krwią i bitką żyją jednak bohaterowie – są też pełni wątpliwości, tęsknot i… miłości. Wątki melodramatyczne nie powinny zresztą dziwić, gdyż Teksańczyk jest autorem Czułych słówek oraz scenariusza Tajemnicy Brokeback Mountain. Jest przy tym autorem na tyle doświadczonym, by nigdy nie popaść w tandetę. Przy obecnym w powieści okrucieństwie, wulgarności i dosadności Na południe od Brazos jest też pochwałą życia – życia bez strachu, życia zgodnie ze swoimi zasadami.

Koniec końców jest to powieść potwornie smutna i budująca jednocześnie, niemal jak samo życie. Na południe od Brazos ukazuje mistrzostwo McMurtry’ego w kreowaniu postaci, pisaniu pamiętnych scen i poruszający opowieści. Mógłbym się subiektywnie zacząć czepiać pewnych wyborów tłumaczeniowych (tytuł, Piekielnica itp.), ale tłumaczenie Michała Kłobukowskiego czyta się tak dobrze, że mijałoby się to z celem. Nie wiem, czy jest to western totalny, western nad westerny, ale wiem, że jest to wielowymiarowa opowieść, o której mógłbym pisać jeszcze długo, a i tak sprawiedliwości temu dziełu nie oddam. To jest po prostu wielka literatura, a wydawnictwo Vesper oddało jej hołd bogatym, dopracowanym wydaniem.

Serdeczne podziękowania dla wydawnictwa Vesper za przesłanie egzemplarza do recenzji

O powieści przeczytacie też tu:

• Za okładki płotem
• Dowolnik
• Śmieciuszek życiowy

— Może — zgodził się pan Sedgwick. — Widzę, że bardzo panu dokądś spieszno. Spieszyć się to wielki błąd.
— Czemu? — spytał Joe, którego każde słowo nieznajomego zbijało z tropu.
— Ponieważ i tak zmierzamy do grobu — wyjaśnił Sedgwick. — A ludzie, którym się spieszy, przeważnie docierają na miejsce przeznaczenia szybciej niż ci, co unikają pośpiechu.