Przyjemność wskazana, wzbroniona czy wstydliwa, czyli podejście do czytania

Wpisy nierecenzenckie w głowie Pożeracza zjawiają się na sposoby różne. Niektóre gnieżdżą się tam od dawna i na spisanie oczekują – tak jest z seriami i wyliczankami. Część wskakuje tam reakcyjnie, gdy dochodzi do blogowego lub wydawniczego zamieszania albo też jest relacja do stworzenia. Jeszcze inne funkcjonują na zasadzie kuli śniegowej – powolutku zbierają głosy, argumenty i artykuły by w końcu przekroczyć masę krytyczną i zmaterializować się na blogu. Tak też właśnie było z wpisem niniejszym, który toczył się za mną już od czasu jakiegoś.

A skoro wpis o przyjemności…

Początków można dopatrywać się już we wpisie o korzyściach z produktowego traktowania książek oraz w czytelniczo-promocyjnych wątkach z wywiadów. Znaczna część świeżej masy argumentów dołożona została przez odcinek podcastu Czytu Czytu poświęcony grupom książkowym oraz mojej rozmowy z Bartkiem Biedrzyckim. Najmłodszą iskierką inspiracji był niewinny w zamyśle komentarz Matki Przełożonej zawierający pozornie nieszkodliwe wyrażenie „guilty pleasure”. Dodatkiem last minute okazał się zaś socialmediowy recycling nieszczęsnego cytatu z artykułu z Gazety Wyborczej sprzed… półtora roku. Głównym punktem wyjścia jest jednak to, co Katarzynka Czajka mówiła o wywyższaniu się czytelników i patrzeniu z pogardą na czytających dla przyjemności, a Bartek Biedrzycki o snobizmie i sprzecznym z intencjami twórców efektom działania profili w stylu Nie czytasz? Nie idę z Tobą do łóżka.

Przyglądając się bowiem wspomnianym facebookowym zbiorowościom i reakcjom na książki pewnych autorek i autorów, można dojść do smutnego wniosku, że często czytelnictwu najbardziej szkodzą sami czytelnicy. Nierzadko bowiem wykształca się szkodliwa odmiana snobizmu, co prowadzi do poczucia wyższości. Mentalnie konstruowana tożsamość „Czytelnika” (wielka litera ku wyróżnieniu celowemu) stanowi twierdzę, do której wstępu nie mają nie tylko nieczytający, ale też czytający nieodpowiednio, niepoprawnie. Coehlo, Mróz, 50 twarzy Grey. Achaja, Ćwiek, young adult. Każda czytelnicza półka ma taką „czarną listę”, obcowanie z którą może prowadzić do wyszydzenia czy wykluczenia. „Przecież to nie jest prawdziwa literatura”. „Jeśli nie czytałeś Lema/Dukaja/Tolkiena/etc. nie wiesz, czym jest fantastyka”. Niektórzy, często – niestety – ci głośni, czytelnicy lubią sobie rościć prawo do decydowania o tym, kto jest prawdziwym czytelnikiem. Tu można sobie przypomnieć niesławny tekst Marcina Króla z Pisma, który pastwił się nad „masami” i odmawia im w ogóle umiejętności czytania. W warunkach blogowych czasem sprowadza się to zaś do tego, że blogera/kę odsądza się od czci i wiary, jeśli nie wyłapał/a wszystkich możliwych nawiązań i kontekstów.

Bardzo możliwe, że w swym zagubieniu, zakompleksieniu czy też zaślepieniu samowywyższeni Czytelnicy, cytat odwracając, wiecznie dobro pragnąc, wiecznie czyni zło. Znakomita większość osób na wyśmiewanie, pogardę i odrzucenie reagują – zdrowo i słusznie, warto dodać – obronnie. Naśmiewając się z kogoś, kto czyta E.L. James czy inną Katarzynę Michalak, mamy zdecydowanie większe szanse na utwierdzenie tej osoby w jej zwyczajach oraz/lub przekonanie jej o własnym bucostwie niż na zachęcie do sięgnięcie po literaturę bardziej ambitną. Możemy ewentualnie jeszcze zniechęcić ją od czytania w ogóle („Skoro czytelnicy to takie chamy wsobne, to ja czytelnikiem być nie chcę”). Prawda też jest taka, że zawsze może się znaleźć ktoś, kto postawi swe czytelnictwo ponad nasze. Przecież jeszcze do niedawna cała niemal fantastyka była niszą, ignorowaną prawie w całości przez na przykład środowisko akademickie. Ja też mógłbym się zawziąć i za punkt (dys)honoru postawić sobie posyłanie ironicznych komentarzy w stronę każdego, kto nie czytał Ulissesa w oryginale. Jednak deprecjonowanie czyichś pasji podświadomie oznaczać może, że tak naprawdę nisko cenimy własne albo też mamy problem z ich oceną w oczach innych.

Gdzieś po drodze gubi się bowiem zwykła radość z czytania. Czytanie dla przyjemności jawi się niczym zło wcielone albo też ma być powodem do wstydu. Większość osób używających wyrażenia „guilty pleasure” nie ma zapewne złych intencji, ale gdzieś tam podświadomie kryje się myśl, że obcowanie z jakimś przejawem sztuki wstyd ma wywoływać. Można by tu zapędzić się w filozoficzne dywagacje na temat sztuki i jej (nie)zbędności, ale przecież nie jest to konieczne (choć może kiedyś osobny wpis poświęcę tym rozważaniom), gdyż czytanie, słuchanie, oglądanie czy wszelka inna forma doświadczania sztuki ma także dać doświadczającemu przyjemność, rozrywkę. Owszem, przyjemność przyjemności nierówna – lektura Dostojewskiego czy nawet reportaży Aleksijewicz to też forma rozrywki, ale intelektualnej i czasem nawet bolesnej. Jednak nie dość, że każdy ma inne potrzeby, to jeszcze zmieniać się one mogą z dnia na dzień. Może to i oczywista oczywistość, ale czasem ma się ochotę na postmodernistyczne wyzwanie z Pynchonem, a czasem na komiks superbohaterski. Ja się nie wstydzę tego, że czytam Wielką Kolekcję Komiksów Marvela. Nie wstydzę się tego, że gram w Diablo czy w gry komputerowe w ogóle. Nie wstydzę się tego, że czasem mam ochotę na dawkę zwykłej, prostej rozrywki.

Nie ma żadnego Komitetu Apostolstwa Czytelniczego, nie ma żadnej siły wyższej przyznającej punkty za czytanie z poczuciem misji. Czytanie może wiązać się z pewnymi zobowiązaniami, ale czytanie z obowiązku czynnością posępną się zdaje. Co prawda wierzę, że dla gości bloga mego jest to oczywiste, ale i tak przypomnę: zachęcajcie miast zniechęcać. Jest takie angielskie przysłowie bez polskiego odpowiednika: „You can lead a horse to water, but you can’t make him drink”. Ciekaw jestem jednak, czy spotkaliście się z podobnymi zachowaniami? Jakie macie zdanie o ingerowaniu w czyjeś czytelnictwo?

Wstydem nie rządzi rozum. Wstyd rodzi się z dokonywanego nieustannie porównania z obrazem człowieka takiego, jakim chcielibyśmy być.

[Jacek Dukaj, Inne pieśni]