Książki zmieniają świat – „Zwrotnik Raka” Henry’ego Millera

W tym moim blogowaniu bywa tak, że mało czasu pozostaje na wpisy „nieobowiązkowe”. Recenzje, wywiady i tym podobne mają pierwszeństwo – dlatego też czasem okienka na wpisy z kategorii innych mogą pojawiać się w znaczących odstępach czasowych. Pomysłów i serii nie brakuje, ale przykładowo od ostatniego wpisu z serii niniejszej minęło niemal pięć miesięcy. Były zmiany ekologiczne, były pracownicze, a dziś będzie legalno-erotycznie. Zapraszam na Zwrotnik Raka.

Powyższy akapit miał kończyć się słowami „będzie gorąco”, ale uznałem to za zbytnie okrucieństwo z mojej strony. Jednak nie da się ukryć, że Zwrotnik Raka był gorącym tematem jeszcze wiele lat po swojej premierze. Ta zaś odbyła się w sposób nietypowy, gdyż pierwsze wydanie poczynione w 1934 roku przez Obelisk Press w Paryżu opatrzone zostało adnotacją „Not to be imported into Great Britain or the U.S.A.”. O tym jednak za moment. Miller książkę pisał w swym okresie, jak to samo określił, nomadycznym – innymi słowy: nie powodziło mu się nazbyt. W redakcji wspierała go Anaïs Nin, która to pomogła też sfinansować same wydanie, pożyczając pieniądze od Otto Ranka, austriackiego psychoanalityka, ucznia Sigmunda Freuda.

Sama powieść to mieszanka autobiografizmu i fikcji. Zwrotnik Raka składa się z piętnastu rozdziałów, które achronologicznie opisują perypetie amerykańskiego emigranta życiowo przegnanego do Paryża. Młody intelektualista przymiera głodem, ale nie przeszkadza mu to w odkrywaniu mrocznych zakątków miasta i oddawaniu się seksualnym ekscesom, które opisane są bez skrępowania, momentami aż nazbyt dosadnie. Amerykanin sam stwierdził, że chciał swoją literaturą znieważyć filary kultury: Sztukę, Boga, Człowieczeństwo, Przeznaczenie, Czas, Miłość i Piękno.

Mimo publikacji w niszowym wydawnictwie, faktu, że Miller był debiutantem oraz kontrowersyjnej zawartości powieść od początku zbierała entuzjastyczne recenzje. Samuel Beckett określił ją nawet „doniosłym wydarzeniem w historii literatury współczesnej”. Jednak wartość literacka nie obchodziła strażników moralności i walczących o czystość dusz (nie tylko) anglojęzycznych. Biuro Celne Stanów Zjednoczonych zabroniło wwożenia książki do USA, a rozpowszechnianie jej było zajęciem wysoce ryzykownym. Niejaki Frances Steloff sprzedawał przeszmuglowane egzemplarze w nowojorskiej księgarni Gotham Book Mart, co skończyło się pozwem. Z kolei Jacob Brussel, ukrywający się pod pseudonimem Meduza, wydał książką z naruszeniem praw autorskich, za co wylądował na trzy lata w więzieniu.

W 1950 roku doszło zaś do procesu, w którym to Ernest Besig, kierownik oddziału organizacji American Civil Liberties Union w San Francisco, pozwał rząd Stanów Zjednoczonych za skonfiskowanie egzemplarzy książki. Jednak mimo przedstawienia dziewiętnastu zeznań znanych literatów poświadczających jakość literacką, Zwrotnik Raka został uznany za dzieło obsceniczne. Sędzia Louis A. Goodman stwierdził, że obie książki (proces dotyczył też Zwrotnika Koziorożca) są „pełne długich fragmentów, które są ohydne i odrażające oraz często wzbudzają pożądliwe myśli i pragnienia”. Odwołanie do odpowiedniego okręgowego sądu apelacyjnego nie pomogło.

Samuel Becket, Barney Russet i Jack Garfein

W 1961 książka została wydana legalnie przez wydawnictwo Grove Press, ale sprzedających ją księgarzy pozwano ponad 60 razy w 21 stanach. Z powodzeniem udało się odwołać tylko w dwóch przypadkach, a przykładowo sędzia Sądu Najwyższego stanu Pensylwania, niejaki Michael Musmanno, stwierdził, że Zwrotnik Raka to nie książka, a „szambo, otwarty ściek, gnijący dół, oślizgły zbiór wszystkiego co najgorsze w odpadkach ludzkiej deprawacji”. Ważnym krokiem na drodze do odkupienia była decyzja sędziego Samuela B. Epsteina z Chicago, który zawyrokował, że książka jest „ważnym społecznie dziełem literackim docenionym przez poważanych krytyków”, a „jej wpływ na dzieci jest nieistotny”. W trakcie tego procesu doszło do przezabawnej wymiany zdań, w trakcie której jeden z ekspertów stwierdził, że słonie nie spółkują, a utrzymują stosunki płciowe. Chętnym polecam wyczerpującą relację z bojów sądowych, którą spisał szef Grove Press, Barney Rosset.

Sytuacja ulega zmianie w 1964 roku, gdy Sąd Najwyższy Stanów Zjednoczonych w sprawie Grove Press, Inc. v. Gerstein rozstrzyga na korzyść wydawcy, korzystając z precedensu Jacobellis v. Ohio (rozstrzygana w tym samym dniu sprawa dotycząca filmu Kochankowie, w reżyserii Louisa Malle’a). Co prawda to nie sam Zwrotnik Raka był kluczowym czynnikiem zmiany, gdyż decydujący wyrok zapadł w innej sprawie, ale i tak zyskała ona w USA status kultowej. Powieść zakazana była przez cała pokolenie i stała się częścią powojennego folkloru kulturowego. Przemycana była ponoć zawinięta w szale i chowana w bieliźnie, a Miller podobno niezbyt chętnie rezygnował ze status najbardziej cenzurowanego pisarza w USA.

Nie znam zbytnio historii prawodawstwa USA, ale w artykułach często pojawia się stwierdzenie, że to sprawa Zwrotnika Raka była przełomowa w walce z cenzurą literatury. Ja spierał się nie będę. Przyznam jednak, że dla mnie głównym odkryciem związanym z pisaniem tego wpisu była osoba Barneya Rosseta. I to jego wypowiedzią z linkowanego wcześniej artykułu chciałbym zakończyć ten wpis.

Moja determinacja, by wydać Zwrotnik Raka szła w zgodzie w moim wieloletnim przekonaniem, że autor powinien mieć swobodę pisania tego, na co ma ochotę, czytelnik czytać to, co na ma ochotę, a wydawca publikować wszystko. Wszystko.