Bildungsroman mal vier, czyli „4 3 2 1” Paula Austera

Na początku roku recenzowałem Amerykańską sielankę i w zasadzie mógłbym skopiować wstęp z tamtego tekstu – wystarczyłoby podmienić Rotha na Austera i zmienić parę drobiazgów. Ten amerykański pisarz, eseista, scenarzysta kołatał się gdzieś na marginesach moich literackich zainteresowań, ale nie znalazł się w ich centrum. Jednak za sprawą entuzjastycznych słów Kota Nakręcacza 4 3 2 1 awansowało wysoko na liście „do przeczytania”. Bon podarunkowy sprezentowany przez kolegów i koleżanki z pracy stał się idealną okazją, by rozpocząć nową literacką znajomość. Już w trakcie lektury na pojawiła się wiadomość o umieszczeniu 4 3 2 1 na długiej liście nominacji do nagrody Bookera.

Z pojedynczego punktu początkowego wychodzą cztery ścieżki, cztery życia. Trzeciego dnia marca roku 1947 w Newark, w stanie New Jersey, na świat przychodzi Archibald Issac Ferguson. W tym miejscu historia rozgałęzia się, a czytelnik śledzi protagonistę na czterech równoległych życiowych drogach. Ta sama osoba, Ci sami rodzice, te same szalone lata sześćdziesiąte w USA, cztery różne żywoty. Cztery różne upadki i wzloty rodzinnych biznesów, cztery różne przyjaźnie, pasje, bunty i seksualności. Do tego cztery różne, lecz tak samo pociągające Amy Schneiderman. Martin Luther King, John Kennedy, Wietnam i studenckie protesty, a gdzieś obok i po środku tego czterech Fergusonów i czytelnik.

Trudno nie zacząć recenzji 4 3 2 1 od kilku słów poświęconych stronie formalnej. Auster zastosował tu zabieg postmodernistyczny, ale o niskim natężeniu skomplikowania. W dodatku jest tu dużo fragmentów autotematycznych, w tym jeden kluczowy. Eksperymentalność kryje się tu jednak nie w historiach, ale w samej obecności czterech historii i powiązaniach między nimi. Nie ma tu co prawda żadnego przenikania historii niż wpływania jednej narracji na drugą, ale ciekawie śledzi się losy poszczególnych postaci, powracanie pewnych miejsc czy motywów. Są tu, oczywiście, stałe elementy historyczne i to one w pewnej mierze służą za punkty, wokół których orientuje się czytelnik. Dzięki nim widać, że niektóre decyzje, drobne fluktuacje mogę zmienić jednocześnie wiele i niemal nic.

Warstwa formalna jest ważna, ale stanowi ona podstawę dla najważniejszego elementu powieści Austera, Archiego, jednego w czterech osobach. Rozmnożenie głównego bohatera pozwala autorowi ukazać mechanizmy rządzące ludzkim losem i charakterem. Punktami zwrotnymi w losach bohaterów bywają zdarzenia, które byłyby znaczące dla każdego (takie jak śmierć bliskich, rozstania czy wypadki) oraz te mogące trywialnymi się zdawać (przypadkowe spotkanie w kinie). 4 3 2 1 doskonale ukazuje bolesny paradoks człowieczy – żadna doza uwagi i rozwagi przy podejmowaniu decyzji nie uchroni przed nieprzewidywalnością losu. Protagonista jest egzemplifikacją tych prawd. Podejmuje wiele ważnych, świadomych decyzji, ale jego życie bywa targane wstrząsami przypadku. Wszystkie cztery wariacje na temat Archibalda dzielą pewne cechy wspólne, ale doświadczenia odmieniają ich charaktery. Główny bohater jest więc wrażliwy, zmierza w stronę sztuki, a do tego jednocześnie samodzielny i uzależniony od bliskości. Pozostałe charakterystyki, jak na przykład stabilność emocjonalna, pewność siebie czy nawet seksualność ewoluują w zależności od meandrów poszczególnych ścieżek. Poczwórne bogactwo ukazania różnych aspektów osobowości i zachować młodego Fergusona pozwala czytelnikowi poznać do naprawdę dobrze i zacząć mu kibicować.

Do tego wszystkiego dochodzi historia, miłość i nieco sportu. Burzliwe i pełne społeczno-politycznego zgiełku lata 60-te były niezwykle ważne dla współczesnej historii USA. W Wadzie ukrytej Thomas Pynchon ukazał ten czas z perspektywy narkotykami odurzonego acz przemijającego Los Angeles, ale to ze wspomnianą we wstępie Amerykańską sielanką Rotha można czynić ciekawe porównania. Fergusonowie i Levovowie mieszkaliby zresztą blisko siebie, a zamieszki rasowe w Newark dotykają obie rodziny. Pewną rolę w obu opowieściach odbywa też przypadkowa eksplozja w Greenwich Village, w której zginęli członkowie lewicowo-radykalnej grupy Weather Underground. U Austera zakres historycznych perypetii jest szerszy, ale u Rotha mają one dużo bardziej emocjonalnie niszczący wpływ na rodzinę. Rozczworzona historia Archiego ukazuje też dobitnie, jaką rolę odgrywa w życiu miłość w różnych jej odmianach i stadiach: młodzieńcza, szaleńcza, zakazana, nieodwzajemniona czy usychająca. Protagonista nieodmiennie spragniony jest miłości i bliskości, a ich brak lub nadmiar odgrywają ważną rolę w jego życiu. Czasem zapędza się w związki zastępcze, czasem cierpliwie walczy o tą jedyną, a ta jedyna z czasem okazuje się jednak nią nie być. Brzmi to może prozaicznie, ale autor płynnie wplata tę wątki w całość narracji. Zresztą taka nastoletnio-studencka opowieść bez tych wszystkich elementów nie miałaby racji bytu.

4 3 2 1 to powieść, która nie tyle porywa co metodycznie uwodzi. Może brak tu nieco pazura, ale literackiej wartości jest aż nadto. Ciekawy zabieg formalny pozwala nie tylko doskonale poznać głównego bohatera, ale też przyjrzeć się historii USA z kilku różnych perspektyw. Jest to też poruszająca opowieść o młodości, szukaniu miłości oraz pierwszych krokach młodego artysty, która w wielu aspektach pozostaje aktualna. Paul Auster mnie przekonał i mam zamiar kontynuować tę literacką znajomość.

God was nowhere, he said to himself, but life was everywhere, and death was everywhere, and the living and the dead were joined.