Książki zmieniają świat – „Milcząca wiosna” Rachel Carson

Pomysł na ten wpis oraz potencjalne rozwinięcie go w serię naszedł mnie już przy pisaniu wpisu o, między innymi, ekokrytyce. Przyznam zupełnie szczerze, że przy okazji pisaniu tamtego tekstu ograniczyłem się do pobieżnego badania źródeł dotyczących książki Rachel Carson. Natknąłem się głównie na artykuły przedstawiające autorkę Milczącej wiosny jako jedną z największych zbrodniarek w historii. Coś mnie jednak gryzło i zabrałem się za bardziej wnikliwe badanie zagadnienia i – a to ci psikus – okazało się, że konieczne jest wstrzymanie maszyny potępienia. Wpis ten jest zapisem mojej drogi oraz przykładem na to, jak jedna książka może odmienić świat.

Rachel Carson tworzyła książki popularnonaukowe jeszcze zanim światem wstrząsnęła Milcząca wiosna. W 1951 roku opublikowała książkę Morze wokół nas, które zostało nagrodzone National Book Award w kategorii literatury popularnonaukowej. Bardzo dobrze sprzedawała się też Under the Sea Wind, ale to dopiero po ponownym wydaniu przez Oxford University Press. Dziś uznawana jest za jedno z kluczowych dzieł amerykańskiej literatury przyrodniczej i stanowi część serii Penguin Nature Classics. W późnych latach 50-tych Carson zaczęła interesować się ochroną środowiska, skupiając się na problemach według niej powodowanych przez syntetyczne pestycydy. Rezultatem tej dociekliwości była właśnie Milcząca wiosna, która po raz pierwszy na taką skalę zwróciła uwagę amerykańskiej opinii publicznej na problemy związane ze środowiskiem, spotkała się się z intensywnym sprzeciwem ze strony branży chemicznej (a to niespodzianka), a po czasie także okazała się być początkiem ruchu ekologicznego oraz powodem, dla którego autorka przyrównywana jest to Hitlera, Stalina i innych przyjemniaczków z kategorii największych zbrodniach w historii ludzkości.

Jak wspomniałem w pierwszym akapicie, początkowo me internetowe poszukiwania doprowadziły mnie do artykułów, eufemistycznie ujmując, zdecydowanie krytycznych. Wpadłem między innymi na blogowy wpis Andrzeja Pilipiuka, w którym określa Carson „największą zbrodniarką XX wieku”, oraz artykuł Marcina Rotkiewicza z Polityki, który jest bardziej wyważony, ale już na samym początku zaznacza, że Amerykanka „doprowadziła do śmierci milionów ludzi”. Skąd takie oskarżenia? Wszystko rozbija się o DDT i malarię. W 1940 roku niejaki Paul Müller odkrył owadobójcze właściwości dichlorodifenylotrichloroetanu, a w 1948 otrzymał za to odkrycie Nagrodę Nobla. Początek lat 50-tych był zaś czasem, gdy malaria zbierała wyjątkowo krwawe żniwo: rocznika zabijała kilka milionów osób (głównie w Indochinach, Malezji i Indonezji). Rozpylanie DDT nad miejscami lęgowymi komarów pozwoliły niemal zupełnie wyeliminować zagrożenie. Jednak publikacja książki Carson i następująca po niej panika doprowadziły do zakazu stosowania tego środka, a malaria do dziś zabija, choć w nieco mniejszym stopniu (1-2 milionów osób rocznie). Stąd też stwierdzenie, że od lat 60-tych przez autorkę zginęło kilkadziesiąt milionów ludzi. Padają też stwierdzenia dotyczące fałszowania wyników badań czy nawet braku badań naukowych w ogóle.

Samolot rozpylający DDT nad hrabstwem Baker w stanie Oregon / 1955

A przynajmniej tak twierdzą przeciwnicy Carson. Powinienem posypać głowę popiołem, gdyż wystarczy chwila, aby wyłapać pierwsze przekłamania. Nieszczęsny Pilipiuk w swej tyradzie pisze, że „kobieta w chwili publikacji miała wykształcenie odpowiadające naszemu licencjatowi i to z …filozofii”. Otóż jest to bzdura. Co prawda Carson zaczęła studia na Pennsylvania College for Women (dziś zwącym się Chatham University) na ichniej anglistyce, ale z czasem zmieniła magisterkę na biologię. W 1928 roku została nawet przyjęta na Uniwersytet Johna Hopkinsa (dziś jeden z najlepszych uniwersytetów medycznych na świecie, ale nie wiem, jaki był jego status wtedy), ale nie mogła go ukończyć ze względu na trudności finansowe. Rozbrat z Hopkinsem nie trwał długo – po ukończeniu biologii z wyróżnieniem, kontynuowała naukę w zakresie zoologii i genetyki właśnie w Baltimore. Pilipiuk to jednak przykład skrajny. Artykuł Rotkiewicza bardziej precyzyjnie ukazuje kontrowersje związane z książką i obecne w niej pominięcia (kwestia rosnącej a nie malejącej populacji rudzika i pominięcie wpływu papierosów na zachorowania na nowotwory). Wspomina też o badaniach wskazujących, że rozsądnie używane DDT nie stanowi „poważnego zagrożenia ani dla człowieka, ani dla przyrody”. Trafnie wskazuje też, że Carson wcale nie nawoływała do zakazu korzystania z DDT, a jedynie ograniczenia go. Publicysta polityki nie wspomina jednak nawet słowem o tym, że organizacje i firmy z sektora chemicznego wydały wiele milionów dolarów na próby zdyskredytowania Carson – od kampanii PR-owych po wyśmiewające ją broszury.

Gdzieś zaś tkwi prawda? Prawdopodobnie gdzieś po środku, ale trudno mi to stwierdzić. Milcząca wiosna jest ponoć książką napisaną bardzo emocjonalnym, skutecznie oddziałującym na czytelnika językiem i nie brak w niej przesady. Wiele jest też przesady po stronie krytyków, a zwykłemu człowiekowi trudno odnaleźć się w morzu argumentów i kontrargumentów. Obrońcy: Zakaz wprowadzony w USA w 1972 roku nie obejmował innych państw, a w wielu DDT jest używane do dziś. Dodatkowo nasilenie się malarii było związane w dużej mierze z mniejszymi wydatkami rządowymi na ten cel. Krytycy: Nagonka na DDT doprowadziła do zmniejszenia produkcji, a co za tym idzie wzrostu cen. Obrońcy: W tamtym czasie komary stawały się już odporne na działanie DDT, a samo DDT nie działało zbyt skutecznie w niektórych strefach klimatycznych. Szybko do wszystkiego zaczyna mieszać się polityka i biznes. Dziś część krajów używa innych środków, część nie używa ze względu na cenę, a inne wolą inwestować w ochronę zdrowia i dożywianie, gdyż uważają to za skuteczniejszą formę obrony. Źródła bardziej naukowe wskazują, że DDT nadal czasem działa, ale wcale nie jest tak nieszkodliwe, jak głoszą jego zwolennicy. Przeprowadzone przez Brendę Eskenazi badania dowiodły, że prenatalne wystawienie na działanie DDT prowadzi do spowolnienia rozwoju układu nerwowego. Konkluzją jest, że państwa powinny bardzo dokładnie rozważyć wady i zalety korzystania z tego środka.

Pewne jednak jest to, że książka ta zmieniła świat. Milcząca wiosna powraca w dyskusjach do dziś, choć głównie jako punkt startowy dla ruchów ekologicznych oraz praktyki bardziej uważnego przyglądania się poczynaniom dużych firm. Przesada obecna jest na pewno po obu stronach barykady, ludzie po prostu pozostają irracjonalni. Niestety. Uratować nas powinna nauka, ale ta schodzi na drugi plan, gdy w grę wchodzę emocje. Do tych zaś odwoływała się tak Carson, jak i jej krytycy. Ostateczną oceną tak Rachel Carson, jak i jej książki, pozostawiam Wam.

Nauka nie istnieje abstrakcyjnie. Można przemielić wszechświat na cząstki składowe i nie znaleźć nawet śladu Nauki. Nauka jest strukturą stworzoną i rozwijaną przez ludzi. A ludzie sami wybierają, co ich interesuje, co uważają za istotne. I często myślą w sposób narracyjny.

[Ian Stewart, Terry Pratchett i Jack Cohen, Nauka Świata Dysku]