Wespół w zespół Królowi na pohybel, czyli polemika z esejem „Nowy analfabetyzm”

Śledząc jakiekolwiek media społecznościowe trudno było nie natknąć się na zapowiedzi lub reakcje na premierę Pisma. Aspirujący do miana polskiego New Yorkera periodyk zbiera pozytywne opinie, ale jeden z tekstów wywołał reakcje wręcz przeciwne. Tak skwitował go jeden z mych literacko obytych znajomych: „To jest super tekst, bo za każdym razem, gdy będę snobistycznie myślał o czytelnictwie i z góry spoglądał na osoby, które czytają na akord byle co, żeby się potem jarać, że czytały, albo że są osoby, które nie czytają w ogóle, albo nie kumają czaczy o co chodzi z tą literaturą, to właśnie będę sobie przypominał ten tekst i myślał: iii tam, wcale nie jestem wąchającym własne, siedmiotomowe pierdy snobem, w gruncie rzeczy normalny ze mnie koleś.”

Tak, tak. Chodzi o esej Marcina Króla zatytułowany Nowy analfabetyzm (który można przeczytać tutaj). Wespół w zespół z Natalią z bloga Kronika kota nakręcacza postanowiliśmy spisać swe reakcje na ten niezbyt fortunny tekst. Wpis Natalii powstawał synchronicznie, ale bezkonsultacyjnie i sam z ciekawością czekam na jego lekturę. Zapraszam:

^^ Klik klik ^^

Ja o swoim podejściu do czytelnictwa pisałem na tym blogu już razy kilka, więc gwoli wstępu napiszę tylko, że według mnie prezentowane przez Marcina Króla podejście miast zachęcać do czytania zniechęci do niego jeszcze więcej osób. Jestem osobnikiem, którego irytują generalizacje i niepotrzebnie kategoryczne stwierdzenia, więc bliski byłem porzucenia lektury po pierwszy akapicie, ale zabrnąłem po sam koniec i mam tu kilka komentarzy.

Dlaczego na przykład zagłębiamy się w lekturę Biesów Fiodora Dostojewskiego? Prosta odpowiedź: dla przyjemności. Czy jednak czytanie wielkiej prozy XIX i XX wieku jest przyjemne, skoro – bez wyjątku – rzeczywistość tam przedstawiona jest ponura, zła, straszna, a w najlepszym razie prowadzi do popadania w melancholię?

Trzy zdania, dwa problemy. Pierwszy to mocno uproszczone postrzeganie przyjemności. Jakoś wydaje mi się, że osoby sięgające po taką prozę rzadko kierują się poszukiwaniem prostej gratyfikacji, a przyjemność mogą czerpać na różnych poziomach literackich. Czytanie nawet najbardziej przygnębiającej literatury może być źródłem przyjemności czytelniczej. Drugi problem to myślnikami wyróżnione „bez wyjątku”, ale do tego dodać należy fragment poniższy…

Wszystkie wielkie dzieła literatury są smutne lub ponure, z wyjątkiem tych specjalnie pisanych dla żartu, wspaniale dowcipnych, ale też pod podszewką ponurych, jak choćby Przygody dobrego wojaka Szwejka Jaroslava Haška.

Nie do końca rozumiem, co Król rozumie poprzez „dla żartu”. Dla synonimem tej zbitki są „dla jaj”, „dla draki” czy też „dla zgrywy” i nie bardzo rozumiem, jak można „dla żartu” napisać wielką powieść. No chyba, że chodzi o dzieła pisane z zamysłem komediowym czy też satyrycznym w ogóle, ale wtedy to zdanie można odczytać jako „wszystkie działa literatury są smutne lub ponure, chyba że nie są”. No i „wszystkie” i „bez wyjątku” od razu budzą mocne wątpliwości. Rodzi się też pytanie: co z czarnym humorem? Co z groteską?

Dlaczego od mniej więcej dwóch pokoleń prawie nie czytamy wielkich dzieł? Dlaczego – proszę sprawdzić – niemal nikt nie wie, o czym pisał Adam Mickiewicz w Wielkiej Improwizacji, a o czym Stendhal w Czerwonym i czarnym albo William Szekspir w Królu Learze? Dlatego, że nie chcemy już czytać. A dlaczego nie chcemy już tego robić?

Rozumiem, że to dość specyficzne „my”, ale skierowane do odbiorców takiego, a nie innego periodyku wydaje się mocno nietrafione. Czy Wy, drogie Czytelniczki i drodzy Czytelnicy bloga mego, czujecie się częścią tego „my”? Niezbyt jestem przekonany. Zresztą pewna, mi bliska, część blogosfery jest dowodem na to, że wcale tak źle nie jest. Ale może my jesteśmy tym „prawie” i „niemal”. Czepić się też można tych „dwóch pokoleń”, które to w potocznym rozumieniu oznaczają 60 lat. To już wyjątkowo ekstremalna wersja narzekania na „tę dzisiejszą młodzież”.

A dlaczego nie chcemy już tego robić? Spośród wielu odpowiedzi najważniejsza sprowadza się do prostej obserwacji – nie chcemy czytać o tym, że los ludzki jest ciężki, że jesteśmy marni, że podłość często zwycięża nad dobrem, a w życiu musimy dokonywać tragicznych wyborów.

Może to bardzo subiektywne postrzeganie, ale mi się wydaje, że wiele osób czyta właśnie dlatego, że żywot ludzki taki jest. Nie po to jednak, by uciec od tego życia, ale by się przekonać, że można sobie z tym życiem poradzić, poczuć jakąś wspólnotę w tym ziemskim trwaniu, znaleźć jakiś klucz. A taka wspólnota, nawet w smutku czy rozpaczy, znaczyć może bardzo dużo.

Ba, uchylamy się nawet od myślenia o cierpieniu, a zatem czytania o nim. Bo to nieprzyjemne. O ileż milsze jest czytanie wiadomości o modzie czy nowych przepisów na kaczkę w ananasie.

Tu już wchodzimy coraz głębiej w wysoce protekcjonalne tony i znów nasila się generalizujące „my”. Powoli odczuwalne zaczyna być poczucie wyższości. Może to nadinterpretacja, ale dla mnie wyczuwalne są tu tony bliskie pisaniu o kulturze wysokiej i niskiej z połowy XIX wieku.

Obok poszukiwania przyjemności powodują nami coraz bardziej dwa zjawiska: niezdolność do skupienia uwagi na dłuższy czas oraz pośpiech.

O, zdanie, z którym mogę się zgodzić. Szkoda, że rzucone po prostu bez żadnego pogłębienia czy przyczyn szukania.

Zasadę przyjemności rozumiał nie tylko Freud. Pojmowali ją również doskonale ci, którzy na czytaniu chcieli zarobić wielkie pieniądze. Na przełomie XIX i XX wieku w Anglii pojawiły się konkurujące ze sobą sławne tabloidy „Daily Mail” oraz „The Daily Express”.

Miliony, które jeszcze nie miały tej umiejętności w początkach XIX wieku, zaliczyły kilka klas szkoły podstawowej i już potrafiły rozpoznawać litery. Postawmy jednak pytanie dla naszych rozważań zasadnicze: czy naprawdę nauczyli się czytać?

Tu autor odkrywa przed nami, że tak w zasadzie ludzie są ludźmi od zarania dziejów. Zawsze była rozrywka, zawsze popularna i zawsze byli Ci, którzy na tej rozrywce chcieli zarabiać. Formy rozrywki i sposoby na zarabianie się zmieniają, ale sama ludzkość nie zmieniła się pod tym względem aż tak wiele. Trochę smutne może być rzeczywiście to, że w czasach tak swobodnego dostępu do wiedzy niewiele się zmieniło. To swoisty paradoks, ale w pewnym sensie jest to wina właśnie tych, którzy tą wiedzą kiedyś dysponowali na wyłączność. Żaden wielki projekt naprawy ludzkości się nie powiódł.

Kiedy w pierwszych dekadach XIX wieku konserwatyści powątpiewali, czy nauka czytania przyczyni się do dobrostanu większości, mieli ślad racji, chociaż dzisiaj nie odważymy się nawet nad tym zastanawiać. Ale jeżeli uznać, że czytanie jest przydatne do celów praktycznych (ceny w sklepie, umowy w banku i tak dalej), to nie jest pewne, że jest przydatne do czegokolwiek innego.

Przepraszam, ale tego nie mam aż jak skomentować. Kończyny mi opadły.

Można jednak dokładnie określić dwa momenty, kiedy czytelnictwo jako element polityki ulega załamaniu: pojawienie się radia, a potem telewizji.

To zaraz, zaraz. To tabloidy wszystko popsuły? Czy może radio i telewizja? Tu już poważnie zaczynam odnosić wrażenie, że autorowi marzy się jakaś forma dyktatury oświeconych. To wszystkie ciemniaki siedzące z tabloidem/przed radiem/telewizorem psują nam świat, te niedouczone pijaki jedne. Kryterium przynależności byłaby znajomość na wyrywki wszystkich tomów W poszukiwaniu straconego czasu. Wiem, wiem. Przesadzam. Trudno mi jednak o inną reakcję na takie pisanie.

Jednak dążenie do przyjemności wyższych, co czyni mniejszość, polega na wykorzystywaniu przysługującej nam wolności oraz podejmowaniu ryzyka. Mill nazywa to experiments in living. Doskonale wie, jakie to trudne, a jednocześnie rozumie, że sens człowieczeństwa polega na takim właśnie ryzykowaniu, a zatem na odwadze.

Ja bym zalecał, by pan Król dokonał an experiment in living polegający na życiu poniżej średniej krajowej i wtedy zbadał swe wyższe dążenia.

A ponieważ materiału do historyjek nie brakuje, danych i anegdot jest bez liku, więc zawsze można je dobrać odpowiednio do zamysłu ogólnego.

Oto i zdanie piękne w swym niezamierzonym autotematyzmie. Mam bowiem wrażenie, że autor robi właśnie to, o czym tu pisze.

Pisanie w czasach nieczytania prowadzi do konsekwencji także w sferze filozofii. Otóż część zawodowych filozofów (najczęściej postmoderniści) posługuje się językiem niedostępnym dla laików i – co gorsza – pozbawionym wszelkiej urody, zbudowanym ze słów często uprzednio nieistniejących. W takiej filozofii dominuje przekonanie, że hermetyczność stanowi cnotę […] I ta moda wydaje się przeciekać do bardziej popularnych mediów i dodatkowo psuje świat już zdewastowany.

Coś mi tu się nie zgadza. W jaki sposób niby nadużywanie hermetycznego języka jest powiązane z nieczytaniem? Hermetyczny język używany w części tekstów filozoficznych czy nawet literaturoznawczych osiąga takie stopnie sztuczności, że szanse na zrozumienie ma tylko osoba posiadająca wysoce wyspecjalizowaną wiedzę. Wydaje mi się, że dużym problemem tego tekstu jest brak odpowiedniej argumentacji. Doskonałym przykładem jest ostatnie z powyższych zdań, które aż krzyczy o przykłady. Do jakich mediów niby przenika hermetyczny język? Raz wspominane są tabloidy, plotki i inny populizm, a potem dorzucany jest do tego hermetyczny język. Mam wrażenie, że ten tekst zaczyna być o wszystkim i o niczym, zakres tematyczny rozjeżdża się tak bardzo, że gubi się wszelka łączliwość i momentami sam sobie zaprzecza.

Ten, kto pisze, jest zatem skrępowany na jeszcze jeden sposób – nie wolno mu obrazić masy.

Czy dobre wychowanie nie wymaga czasem tego, by nie obrażać innych?

Czytanie, czy też czytanie na nowo, świadczyło o tym, że ludzkie namiętności, tragedie i wyzwania losu są w istocie zawsze takie same.

A to teraz nie świadczy? Teraz nie wraca się do tych tematów? Wit Szostak nie napisał Zagrody zębów?

Rozpieszczeni ludzie XXI wieku boją się bowiem stracić cokolwiek. Strach przed przykrością, przed oszustwem, przed ograniczeniem wolności i zarazem przed korzystaniem z wolności – oto uczucia, jakie rządzą masą.

Na koniec wraca pytanie – skąd przekonanie, że kiedyś było inaczej? Strach od zawsze był skutecznym narzędziem rządzenia.

Czy nieczytanie jest już nieuniknione, nieuchronne? Nie wiem. Lecz sądzę, że zawsze znajdzie się the happy few i w tym cała nadzieja.

Odnoszę przemożne wrażenie, że Marcin Król jest happy, że jest częścią tych few i że to few nie stanie się many. I rzeczywiście – przy takim podejściu czytanie nie ma szans na rozkwit, a garstka szczęśliwców będzie się kurczyć i kisić się we własnym wysokokulturowym domu. Zgadzam się z częścią uwag w tekście, ale nie jestem w stanie przetworzyć tego, jak można tak kategorycznie i wyniośle pisać o czytaniu, które przecież ma uwrażliwiać i poszerzać horyzonty. Wam zaś bliżej do Króla czy do Pożeracza? A może Nakręcacza?

PS Jeśli Pismo. będzie miało choć w połowie tak dobre okładki jak New Yorker, to będę kupował.