Nie można umrzeć dwa razy, czyli „Anna In w grobowcach świata” Olgi Tokarczuk

Pierwsze spotkanie mego pracowego klubu książkowego frekwencją nie powaliło (tak, tak: to eufemizm), więc na drugie obraliśmy przebiegłą strategię marketingową. Korzystając z pięknego zamieszania po przyznaniu Olgi Tokarczuk literackiej nagrody Nobla, tematem następnej edycji ma być twórczość właśnie świeżo upieczonej noblistki. W ramach przygotowań mym łupem padła Anna In w grobowcach świata.

Zgodnie z sumeryjskimi wierzeniami Inanna była królową siedmiu świątyń oraz władczynią zwierząt. Czczona była jako bogini seksu, wojny, pogody, miłości i wielu innych. Była opiekunką małżeńskiego pożycia, ale też opiekowała się prostytutkami. Zależnie od czasu i miejsca była córką boga Ana, Nanny i Ningala albo też Nila lub nawet Enkiego. Jej powiernicą i posłańcem stała się Ninszubur, a bogini świata podziemnego, Ereszkigal, była jej siostrą. Groźna, surowa pani krainy bez powrotu wywoływała strach u ludzi i bogów, a najchłodniejszymi uczuciami obdarzała swoją siostrę.

Olga Tokarczuk skorzystała z najbardziej znanej przypowieści o Inannie, Annie In – historię o jej zejściu do władanych przez jej siostrę podziemi – i nadała jej własny sznyt i kształt. Z racji historycznej fragmentaryczności oraz faktu odnalezienia niezbyt dużej liczby glinianych tabliczek, przypowieść ta znana była w różnych wersjach i nie w całości. Anna In w grobowcach świata stanowi więc intrygującą hybrydę przekształceń: uzupełnienia, uwspółcześnienia i wzbogacenia. Ten drugi proces widać na poziomie onomastyki oraz światotwórstwa. Inanna staje się Anną In, Ninszubur niemal swojsko brzmiącą Niną Szubur, a Gesztinanna Anną Geszti. Uruk, jedno z pierwszych miast, mityczna siedziba Gilgamesza, staje się zaś urbanistycznym amalgamatem przemierzanym z holograficzną mapą w ręku, wielopoziomowym labiryntem szybów, ruin i ulic, w którym promienie słoneczne docierają tylko do warstw górnych, przynależących do tych najbogatszych. Mit miesza się tu z techniką, wiedza o chromosomach ze strachem przed demonami.

Isztar przybywa do Sargona

Anna In w grobowcach świata to też (a może i przede wszystkim) opowieść o kobietach. Co prawda miastem rządzą mężczyźni (przekształceni w biznesmenów i urzędników), a sama Anna In kochanków miała wielu, ale w kluczowych chwilach liczyć może tylko na inne kobiety. Ojcowie i kochankowie nie są zainteresowani zmianą porządku rzeczy, odpowiada im status quo – znajdują mnóstwo sensownie brzmiących wymówek, by zbyć Ninę Szubur pomocy szukającą. Szybko jednak okazuje się, że ich władza jest pozorna, a bez matki Anny In całe miasto przestałoby funkcjonować. Na koniec zaś próbują sobie przypisać zasługi, a w pijackim stuporze obdarzają główną bohaterkę przeróżnymi me, darami, stanowiącymi o człowieczeństwie. Nie znaczy to jednak, że wszystkie postaci kobiece są przedstawione w jednoznacznie pozytywnym świetle. Protagonistka bywa samolubna i bez wahania skazuje byłego kochanka na zesłanie do domeny w powieści siostry, która pozbawiona jest nie tylko imienia, ale i litości. Znaczące jest też to, że żaden z rozdziałów nie jest pisany z perspektywy głównego duetu – opowiadają posłańczynie, służące i wygnane.

Całość stanowi zaś piękny popis stylu i wyobraźni autorki. Olga Tokarczuk bawi się słowem, wykręca metafory i tworzy niesztampowe kolokacje. Niech za przykład posłuży takie oto porównanie: „… pisk wózków, w których jak niemowlęta drzemią cekaemy”. Zaprzęga całą gamę środków stylistycznych by podkreślić swoje światotwórstwo: barwne opisy, znaczące powtórzenia i opowieści w opowieściach. Śmieszno-smutna jest natomiast cytowana na okładce deklaracja Przemysława Czaplińskiego, który to ogłasza tak: „Olga Tokarczuk na tę jedną książkę wymyśliła gatunek…”. Otóż nie, to nie jest żaden nowy gatunek. Obranie mitu w dekorację cyberpunkową to rzeczywiście oryginalne połączenie, ale to po prostu fantastyka, od której zresztą pisarka wcale się nie odżegnuje. Trochę to smutne, że wydawca boi się tego słowa nawet w przypadku tak rozpoznawalnej osobistości literackiej. Nie zmienia to jednak faktu, że wykreowany przez nią miasta robi wrażenie piorunujące i idealnie nadawałby się na animowaną ekranizację. Może Platige Image?

© Borys Nieśpielak / DeFacto

Pisząc o Prawieku i innych czasach pewnej obawie przed pisaniem recenzji ze względu na przemożne bogactwo i ryzyko pominięcia czegoś ważnego. Anna In w grobowcach świata ze względu na mitologiczno-futurystyczne rozpasanie lęk podobny wywołuje jeszcze bardziej intensywnie, lecz o powieści świadczy to bardzo dobrze. Olga Tokarczuk stworzyła literacką ucztę, pięknie podaną i wysoce satysfakcjonującą. Z informacji znalezionych w sieci wynika, że tłumaczenia na razie pojawiły się tylko w Niemczech, Czechach i na Słowacji… Tłumaczki/tłumacze do dzieła!

Zostawia mnie w pół słowa. Przełykam je. Rani mi gardło.