Piękno i smutek w obcym kraju, czyli „Cudzoziemiec w Olondrii” Sofii Samatar

Literatura jest już tak bogata, że narzekanie na nieoryginalność pewnych ogólnych motywów nie ma większego sensu. Są one tak często wykorzystywane, że w zasadzie przekroczyły kategorię oryginalności. Gdy autor bierze na warsztat taką historię, musi zaoferować nowe podejście lub mistrzowskie wykonanie. Przykładem na to jest Cudzoziemiec w Olondrii Sofii Samatar. Historia niedoświadczonego bohatera zmuszonego przez los do wyprawy w nieznane została tu rozpisana w sposób oryginalny i poruszający.

Ojciec Jevicka jest handlarzem pieprzu, jednym z bogatszych ludzi w Tyomie i na całej, niezbyt zamożnej, wyspie Tinimavet. Życie tam jest surowe, a książki niemal nieznane. Kupiec jest człowiekiem dumnym i skłonnym do przemocy, a jego śmierć przychodzi niespodziewanie. Jego majątek powinien przejąć Jom, starszy z synów, lecz opóźnienie umysłowe spycha go na boczny tor rodzinnych powinności. Jevick bardziej spragniony jest poezji, wiedzy i piękna niż władzy i pieniądza. Gdy więc rusza w pierwszą wyprawę do Olondrii, zatapia się w artystycznym życiu stolicy krainy. Jednak nieusłuchana rada, szaleństwo Święta Ptaków i przypadkowe spotkanie z przeszłości splatają ścieżki jego losu z religijnym sporem, który może zachwiać całą krainą.

W fantastyce różne wariacje bildungsroman czy opowieści o dojrzewaniu (ang. coming of age story) są na porządku dziennym, ale przeważnie są powiązane z jakimś zagrożeniem dla świata (czasem początkowo nieznanym) lub inną wojną bohaterowi zagrażającemu. Cudzoziemiec w Olondrii skupia się natomiast dużo bardziej na życiu wewnętrznym bohatera niż na zewnętrznych uwarunkowaniach. Jevick zostaje wplątany w konflikt religijny bez własnej woli i do samego końca nie opowiada się aktywnie po żadnej ze stron. W dodatku obie strony odgrywają w fabule bardziej rolę osobistą niż polityczną – protagonista poznaje „z bliska” głównych graczy po obu stronach, przez co w czytelniku oba wspomniane aspekty stają się nierozerwalne. Nawet klątwa, która spada na młodzieńca i staje się powodem jego uwikłań, okazuje się nie być ślepym losu wyrokiem. Z czasem zaś staje się motorem emocjonalnej transformacji głównego bohatera. Indywidualny charakter narracji oraz podkreśla fakt, że na koniec losy wspomnianej wyznaniowej konfrontacji nie zostają nawet ujawnione. Pokazuje to także, że sama fabuła stanowi tu niejako element drugoplanowy, co przejawia się też w postaci nieśpiesznej, bardzo rzadko przyśpieszającej akcji.

Dużo ważniejszym elementem prozy Sofii Samatar jest styl oraz oddanie hołdu książkom. Od pierwszych stron Cudzoziemiec z Olondrii czaruje baśniowymi niemal opisami i pewnym przerysowaniem. Za sprawą swojego nauczyciela i uczuciowej natury staje się tak zauroczony czytaniem, że w trakcie rejsu woli czytać o morzu niż je podziwiać, a cytatami opisuje wiele sytuacji. Narracja jest pierwszoosobowa i można wręcz odnieść wrażenie, że poetyckie fascynacje młodzieńca przekładają się bezpośrednio na język powieści. Mówiąc zaś prosto: w powieści nie brak jest fragmentów olśniewających. W dodatku literatura jest jego azylem w trudnych chwilach, a siła opowieści staje się kluczowym elementem drugiej części powieści. Tu pojawia się pewien problem z kompozycją fabuły – po dramatycznym początku nasyconym zachwytem i początku kryzysu następuje pewne spowolnienie, którego tempo i brak wyrazistości stają się bardzo widoczne w zestawieniu z emocjonalnym natężeniem finału. To właśnie to zwieńczenie określa wydźwięk całości i pozostawia czytelnikiem z mieszanką smutku i oszołomienia.

Biorąc pod uwagę powyższe wynurzenia, słowa pochwały należą się tłumaczowi. Gdyby nie Michał Jakuszewski, Cudzoziemiec w Olondrii nie miałby takiego uroku. Sofia Samatar przyznała w posłowiu, że pisała powieść dwa lata, a szlifowała ją kolejne dziesięć. Co prawda pewien Kruk wygłosił na Pożeracza profilu fabebookowym komentarz w tym właśnie duchu, ale trudno to ująć inaczej: tłumacz dokonał tu rzeczy niesamowitej, gdyż z tak dopieszczonego dzieła stworzył tłumaczenie chwalone za piękno języka. Mam wielką nadzieję, że Skrzydlate historie, która MAG ma wydać w jeszcze nieokreślonej przyszłości wpadną w te same translatorskie ręce. By dać choćby namiastkę tego, co w prozie Somatar i przekładzie Jakuszewskiego może, na koniec tego wpisu cytatów mam dla Was dawkę potrójną.

Cudzoziemiec w Olondrii potwierdza famę, którą cieszy się Uczta Wyobraźni, oraz świetnie pasuje to samej nazwy serii. Jest to powieść, w której ważniejsza od fabuły jest stylistyka oraz ukazanie miłości do słowa pisanego. Mimo tego, zwłaszcza w części końcowej, potrafi wywołać nie tylko zachwyt na formą, ale i silne emocje. Będę na pewno wypatrywał kolejnych książek Sofii Samatar, a chętnych i angielskobiegłych zachęcam do zasmakowania jednego z jej opowiadań, An Account of the Land of Witches, pochodzącego ze zbioru Tender: Stories.

O powieści pisano też tu:
– Klub A+A
– Esensja (to nie blog, ale recenzje Beatrycze czasem bloga odwiedzająca, a do tego jest bardziej krytyczna niż moi)

Po deszczu miasto było spokojne i czyste, świeżo umyte, wysokie dachy błyszczały, mokre drzewa mieniły się opalizującym blaskiem. Burza się skończyła, wszystko wydawało się ciche i nieruchome. Czyste powietrze lśniło zimnym światłem diamentów. Wiatry wiejące od morza były chłodne i prawie nigdzie nie widziało się pyłu. Woda zmyła go razem z upałem i niewygodą. Niebo również zostało oczyszczone i wznosiło się nad nami jasnymi, przeświecającymi warstwami eteru, usianymi pierzastymi chmurami niebieskiej oraz złotej barwy.

Święte Miasto, miasto owoców granatu i bijących głośno dzwonów. Jaśniejące miasto, miasto ozdobnego upierzenia. Za dnia jego wysoko ulokowane balkony nawiedzają oswojone ptaki śpiewające, nocami zaś robią to rozbrykane nietoperze i puchate sowy. Zamieszkują je milczące postacie namalowane na ścianach i sufitach albo ścigające nieuchwytną zwierzynę na gobelinach, bądź też stojące na końcach korytarzy: ślepe, o lokach z kamienia, ale odziane w strojne szaty pokryte warstwą kurzu. Młoda, samotna gazela mknie wzdłuż korytarza, szeroko otwierając ciemne oczy. Na szyi ma rubinową obrożę. Wsadza nos za zasłonę, by spożyć posiłek złożony z tłuczonej kaszy jęczmiennej, podany na talerzu z cennej niebieskiej porcelany.

„Evmeni to Evmeni, Kestenya to Kestenya, ale Dolina to Olondria”. Tak napisał Firdred z Bainu o Fayaleith albo „Dolinie” i jego słowa jakby przesycały swym tchnieniem powietrze, które wypłynęło nam na spotkanie na bielonych schodach miasta. Od jego dotyku po skórze przebiegły mi ciarki. Owego klarownego poranka bycie nieszczęśliwym wymagałoby zbyt wielkiego wysiłku. Ciśnięto mnie z Szarych Domów do Ethendrii, miasta usytuowanego między Doliną a morzem. Słynęło ono z produkcji słodyczy i nawet tynki pachniały tam pastą migdałową.