Książki zmieniają świat – „Moc pozytywnego myślenia” Normana Vincenta Peale’a

Ten wpis z jakże ostatnio rzadko tu obecnej serii o książkach świat zmieniających będzie chyba najbardziej dyskusyjnym z dotychczasowych. Jest ku temu kilka powodów. Pierwszym z nich jest osobisty stosunek autora do tematu, drugim zaś nieco instrumentalne potraktowanie książki, o której będzie tu mowa. Moc pozytywnego myślenia jest tu bowiem wykorzystana jako prawdopodobny początek pewnego zjawiska. Przejdźmy jednak do rzeczy…

Norman Vincent Peale urodził się w 1898 roku w południowschodnim Ohio. Początkowo uczęszczał na Uniwersyt Wesleyańskim Ohio, ale licencjat i magisterium z teologii ukończył na Uniwersytecie Bostońskim. Natomiast na Uniwersytecie w Syracuse zdobył cudnie po angielsku zwany tytuł Doctor of Divnity (po polsku oznacza to po prostu doktorat z teologii).  Moc pozytywnego myślenia wydana została w 1952 roku przez edukacyjne wydawnictwo Prentice Hall. Jako Metodysta, po dziesięciu latach służby duszpasterskiej został pastorem kościoła Marble Collegiate Church w Nowym Jorku (jedna z najstarszych kongregacji w USA). Pozostał nim przez 52 lata, przez który to czas napisał ponad czterdzieści książek oraz stał się popularnym mówcą motywacyjnym. Prowadził do tego program telewizyjny oraz audycję radiową.

Sama książka zaś z miejsca znalazła się w centrum amerykańskiej uwagi z tych pozytywnych i negatywnych powodów. Krytyka spłynęła głównie ze strony ekspertów, naukowców akademickich i tym podobnych. Najczęstszym i najbardziej ogólnym zarzutem była anegdotyczność przykładów zaprezentowanych przez Peale’a. Opisał on bowiem wyimki z życia znanego akrobaty, znajomego biznesmana czy też alkoholika. Bez szczegółów, bez źródeł, bez żadnego sposobu na ich weryfikację. Psychiatrzy wskazywali na podobieństwo do psychiatrii, a pewien teolog — John M. Krumm — nazwał jego metodę heretycką. Edmund Fuller napisał natomiast, że Peale oferuje tanie szczęście w zastępstwie radości płynącej z Chrześcijaństwa. Do innych wyrazów dezaprobaty jeszcze wrócimy. Jednak na nic zdały się te krytyczne głosy, Moc pozytywnego myślenia bardzo szybko zyskiwała na popularności i koniec końców sprzedała się w ponad pięciu milionach egzemplarzy, a przetłumaczona została na czterdzieści języków. Już na całe szczęście nie prezydent Donald Trump nazywał Peale’a swoim pastorem i „jednym z najlepszych mówców”.

Jak to w tym cyklu bywa kwestia rozbija się nie tylko o samą treść książki, ale wpływ jej sukcesu na świat. Peale nie był może twórcą idei pozytywnego nastawienia psychicznego (ang. PMA, positive mental attitude), ale dzięki sukcesowi jego książki zyskała ona znacznie na popularności. Droga do wyższej jakości życia i z niego zadowolenia świetnie wpisała się w amerykańską mentalność z jej mitem „od zera do milionera”. Świadczy o tym renoma jaką cieszył się pastor wśród prezydentów USA, nie tylko tego pomarańczowoskórego — w filmie dokumentalnym mu poświęconym chwaliło go pięciu innych: Richard Nixon, Gerald Ford, Jimmy Carter, Ronald Reagan i George H.W. Bush. Wystarczy zaś spojrzeć na sukces newage’owego, magicznego i kompletnie niedorzecznego Sekretu Rhondy Byrne by przekonać się, że zbliżone poglądy nadal są bardzo popularne, ich wpływ nie słabnie. Świetnie zresztą wpisuje się np. w kult przedsiębiorczości.

Jednak podobnie jak wspomnianą mityczną drogę do miliona przebywa nieliczny odsetek odsetka, a sukces odnoszą głównie ci z odpowiednim zapleczem, tak doktryna pozytywnego myślenia służy raczej do tego, by ci bogatsi czuli się lepiej ze sobą i swymi dolarami. Pozytywne myślenie w takim wydaniu prowadzi bowiem do wniosku, że bogactwo osiągnęło się nie za sprawą rodzinnej fortuny, a właśnie za sprawą własnego „pozytywnego myślenia”. Analogiczne, biedak jest sam odpowiedzialny za swoją biedę, gdyż nie „myślał pozytywnie”, nie zaś z powodu rażących problemów systemowych. Oczywiście, optymistyczne nastawienie może pomóc przetrwać ciężkie chwile, może mieć korzystny wpływ na leczenie i być elementem czyjegoś sukcesu, temu nikt nie zaprzecza. Jednak niezwykle szkodliwe jest twierdzenie, że samo w sobie może coś odmienić. Pozytywne myślenie samo w sobie nie wyleczy ciężkiej choroby, żadne prawo przyciągania nie da mi miliona dolarów tylko dlatego, że bardzo, bardzo, bardzo go chcę. Z, przykładowo, brazylijskiej faweli można wyrwać się nie za sprawą dobrych myśli, a tony ciężkiej pracy i zajebistego szczęścia. Podobnie, warto spojrzeć na opublikowane w 2013 roku wyniki badań przeprowadzonych przez Ross Levine i Yonę Rubinstein, które wyraźnie pokazują, że najczęściej sukces osiągają biali, dobrze wyedukowani mężczyźni, którzy mają jakieś zaplecze finansowe. Nie ma żadnego „genu przedsiębiorczości” ani cudu w podejmowaniu ryzyka — po prostu uprzywilejowanym łatwiej o sukces, a ryzyko podejmuje się dużo łatwiej, gdy ma się rodzinną fortunę, na której i tak można miękko wylądować po upadku.

Na początku wspomniałem o instrumentalnym wykorzystaniu książki Peale’a. Moc pozytywnego myślenia sama w sobie nie jest bowiem książką wielce szkodliwą, dała jednak popularnościowego kopa szkodliwemu zjawisku. Świat to chaotyczne, niezwykle złożone miejsce, a negatywne emocje to normalna reakcja na smutne chwile, a ich tłamszenie nic dobrego nie wróży. Liczne badania pokazują przeróżne konsekwencje popularności takiego podejścia wraz z ignorowaniem ludzkiej różnorodności. Przykładowo, badanie przeprowadzone w 2012 na Uniwersytecie Queensland pokazuje, że oczekiwanie od kogoś, że nie będzie odczuwał negatywnych emocji może potęgować właśnie te negatywne emocje. W wydanej w 2008 roku książce Bright-Sided: How Positive Thinking Is Undermining America Barbara Ehrenreich przekonuje, że takie myślenie mogło być jedną z przyczyn kryzysu ekonomicznego z 2008 roku. To z kolei zgadza się z argumentami psychiatry Mark Banschick, który przekonuje, że pozytywne myślenie może prowadzić do unikania podejmowania koniecznych działań. Bo skoro wszystko będzie dobrze, to po co coś robić? Julie Norem z kolei pokazuje, że niektórym osobom przetrawienie wszystkich pesymistycznych scenariuszy pomaga zmniejszyć stres i uniknąć błędów.

Zgodnie z moimi przeczuciami, wpis ten odszedł dość szybko od samej książki, ale mam nadzieję, że nie macie mi tego za złe. Bardzo możliwe, że nawet gdyby Moc pozytywnego myślenia nie została wydane, ruch pozytywnomyśleniowy i tak zdobyłby tak znaczną popularność, ale i tak była symbolicznym początkiem jego sławy. Niezmiernie jednak ciekaw jestem Waszych przemyśleń z tym tematem związanych. A może doświadczył ktoś z Was magicznej mocy byrne’owskiego prawa przyciągania?

Wygląda na mężczyznę, którego wiedza ochłodziła, zahartowała i napełniła cichym, wyrozumiałym pesymizmem [Tomasz Mann, Tristan]