Najstraszniej jest w domu, czyli o koncepcji niesamowitości

Od ostatniego wpisu obracającego się wokół teorii literatury minęły już ponad trzy miesiące. Od czasu napisania pracy licencjackiej przez Pożeracza minęło już lat ponad jedenaście. By domknąć okres blogowego zaniedbania powrócę do podstawy rzeczonego wywodu akademickiego, który zatytułowany był Different uses of the uncanny in Ambrose Bierce’s short stories. Od pewnego czasu zbierałem się do powrotu do teoretycznej tematyki, ale natłok czasowo-recenzyjny i brak zdecydowania ciągle mi wadziły. Jednak zbieg strachowo-horrorzastego października i Pyzy dwukrotnie piszącej o opowiadaniach Bierce’a doprowadził do ukonstytuowania się wpisu.

Głównym bohater tego wpisu, Sigmund Freud, jest aż nazbyt znany, a drugi, Ambrose Bierce, znany jest nadal zbyt mało. Dlatego też ciekawych zachęcam do sięgnięcia po wpis, który poświęciłem wyłącznie temu drugiemu. Jeśli zaś chodzi o twórcę psychoanalizy, to nie ma chyba sensu rozwodzić się nad jego życiorysem, gdyż by wyjść poza poziom wikipediowej notki musiałbym tu napisać tekstów kilka. Za wstęp niech posłuży ogólne stwierdzenie, że Freud jest w niemal wyłącznie kojarzony ze swym wkładem w psychologię, a nie każdy wie, że swe idee przekładał też na pole analizy literackiej. I o ile jego dorobek w tym pierwszym polu jest dziś raczej podważany niż poważany, to na polu literatury taka dezawuacja nie nastąpiła. Zgodnie z tą szkołą tekst widziany jest jako zapis kompleksów i nieświadomych dążeń autora i ma ujawniać stłumione sensy.

Niesamowitość została przez Freuda określona jako ten czynnik przerażający, który „wraca do tego, co jest nam dobrze znane, co niegdyś było nam bliskie” (tłum. własne). Tę koncepcję wyłożył Freud w opublikowanym w 1919 eseju zatytułowanym Das Unheimliche, ale jako pierwszy psychologicznie rozważał Ernst Jentsch (Zur Psychologie des Umheimlichen). Freud wspomina o pracy Jentscha , ale skupia się na analizie opowiadania pt. Piaskun autorstwa E.T.A Hoffmanna. Freud zaczyna swój esej od analizy etymologii słowa „Unheimlich” i szuka słów o podobnych znaczeniu w innych językach. Dla Freuda przy analizie niesamowitości jest obecna w języku niemieckim dynamika występująca pomiędzy tym co znane i oswojone, a tym co dziwne, tajemnicze i skryte. Mówiąc zaś prosto: heimlich może łatwo przekształcić się w unheimlich. W drugiej części eseju Freud podaje i opisuje przeróżne rzeczy, osoby, wrażenia czy zdarzenia, która mogę obudzić w czytelniku poczucie niesamowitości, opierając się na przypadkach klinicznych, teorii metapsychologicznej, antropologii i przypowieściach.

Jednak główną część eseju Freud poświęca Piaskunowi E.T.A. Hoffmanna oraz polemice z tezami Jentscha. Ten drugi dopatruje się głównego pokładu niesamowitości w wątpliwości względem tego, czy żywa istota jest naprawdę żywa oraz odwrotnie: czy martwy przedmiot nie jest czasem żywy (tak na marginesie – blisko stąd do kolejnego ciekawego koncetu, czyli „doliny niesamowitości”). Odnosi się to bowiem do lalki Olympii, na punkcie której obsesji doznaje protagonista opowieści, Nathaniel. Wszystkich zainteresowanych zapraszam do lektury, gdyż jest to bardzo ciekawe opowiadanie samo w sobie, a względem treści dodam tylko, że kluczową dla analiz obu teoretyków sceną była kłótnia pomiędzy dwoma twórcami Olympii. Na koniec Spalazani, jeden z twórców, rzuca oczami Olympii w Nathaniela, co wywołuje u niego atak szaleństwa. Freud nie odrzuca w pełnie teorii Jentscha, gdyż sam wspomina o roli animizmu, ale akcenty rozkłada inaczej.

Freud twierdzi, że niesamowitość Piaskuna zasadza się na strachu przed utratą oczu oraz jego powiązaniu z dziecięcym kompleksem kastracyjnym. Brzmi bardzo freudowska, prawda? Definicję kompleksu kastracyjnego sprawdzacie na własną odpowiedzialność. Austriak pisze, że lęk związany z niepewnością na linii ożywione/nieożywione blednie przy terrorze (sic!) wywołanym przez ślepotę oraz jej symboliczny odpowiednik, kastrację. W dalszej części następują dużo (według mego, skromnego, zdania) rozważania na temat kultur prymitywnych oraz figury sobowtóra, doppelgängera. Przywołane zostają tu słowa Otto Ranka, który stwierdził, że doppelgänger to część narcyzmu dziecięcego oraz wczesnych kultur, a sam Freud dodaje, że doppelgänger początkowo stanowił „zabezpieczenie przed destrukcją ego”. Sobowtór jest tym, co nas cenzuruje, naszym sumieniem, które w kulturach zaawansowanych staje się czasem źródłem strachu. Wiąże się to też z wiarą kultur prymitywnych w wszechmoc ludzkich myśli.

Otto Rank pierwszy z lewej u góry, Sigmund Freud pierwszy z lewej na dole

W ostatniej części dochodzi do rozróżnienia pomiędzy niesamowitymi doświadczeniami w literaturze a tymi rzeczywistymi. W tym kontekście Freud stwierdza, że „znakomita część tego, co nie jest niesamowite w fikcji, byłoby takie w prawdziwym życiu”, ale też „w fikcji dostępnych jest dużo więcej środków tworzenia niesamowitości niż w prawdziwym życiu”. Powiązane jest to z jakże ważnym konceptem zawieszenia niewiary, które sprawia, że np. baśnie tracą swój niesamowity potencjał. Mają one cechy charakterystyczne opowieści niesamowitych, ale te elementy są spodziewane, więc ich siła jest negowana. Jednocześnie realistyczne, „domowe” miejsce akcji najlepiej realizuje ten potencjał, gdyż niesamowitość jest potęgowana w tych „samowitych” warunkach. Mówiąc zaś wprost – oto jest teoretyczno-literackie wyjaśnienie tego, dlaczego horrory czy też inne thrillery, których akcja dzieje się w domu albo innym znanym środowisku oddziałują tak intensywnie. Oto właśnie to dynamiczne przejście od heimlich do unheimlich.

Ambrose Bierce nie miał, oczywiście, możliwości poznania teorii austriackiego psychoanalityka, ale jego opowiadania pokazują, że posiadał doskonałe wyczucie niesamowitości. W Przy moście nad Sowim Potokiem oraz Drodze w świetle księżyca wykorzystuje perfidnie wręcz bezpieczeństwo kojarzące się z domem. Podobnie zresztą w Oczach pantery, w których dom co prawda nie jest domem rodzinnym, ale za ważną rolę odgrywają właśnie oczy. Przewrotnie ukazana jest też niesamowitość w wojennym opowiadaniu Chickamauga, w którym to początkowe poczucie dyskomfortu wiąże się z niezrozumieniem, makabrycznością tego, co przedstawione, lecz prawdziwe przerażenie budzi dopiero „zwyczajność” odkrywana w finale opowiadania. Amerykanin jest mistrzem w budzeniu w czytelniku poczucia zagubienia poprzez ukazywanie niedostatków ludzkiego aparatu poznawczego oraz komunikacji międzyludzkiej.

I na tym zakończę. O opowiadaniach Bierce’a mógłbym pisać jeszcze dużo i długo, ale byłoby za dużo i za długo na blogowy wpis. Teraz pora na Was. Ciekaw jestem Waszych przemyśleń na temat niesamowitości, zwłaszcza jeśli blisko Wam do horroru i grozy w przeróżnych odmianach, nie tylko literackich. Koniecznie też dajcie znać, czy podoba Wam się taki wpis skoncentrowany na jednym koncepcie literackim. Chcecie więcej? A co powiecie na wpisy skoncentrowane na pojedynczym motywie literackim?

Czytaj dalej

• Sigmun Freud, Das Unheimliche – po angielsku, po niemiecku
• E.T.A. Hoffmann Piaskun – Wolne lektury
• Ernst Jentsch On the psychology of the uncanny – po angielsku
• Ambrose Bierce w Project Gutenberg

— Oczy, oczy! Prześliczne, cudowne oczy! — zawołał rozdzierającym głosem, i rzucił się w powietrze.

E. T. A. Hoffmann, Piaskun