Ekstrapolując z Kronosem, czyli „Ogród czasu” J.G. Ballarda

Mól książkowy to takie stworzenie, które gdzie nie pojedzie, znajdzie okazję na zakup książki. Z Pożeraczem jest tak samo. Nie dość, że na rodzinnej wyprawie zaciąga resztę familii do księgarni i innych przybytków książkowych, to jeszcze nic tam nie wybiera, a książkę nabywa w końcu na pchlim targu przy placu Orląt Lwowskich. Może i ten Ogród czasu nie był w stanie najlepszym, ale literatura jest to przednia. No i to kultowo-okładkowa seria Fanstyka i Groza Wydawnictwa Literackiego, co poniżej widać.

James Graham Ballard szerszemu gronu czytelników znany być może, choćby i w sposób nieuświadomiony, za sprawą ekranizacji jego dzieł. Imperium Słońca i Kraksa zdobyły rozgłos, choć na różne sposoby. Jednak nim spisał na poły autobiograficzną powieść o dziecięcym pobycie w Szanghaju i w obozie dla internowanych oraz kontrowersyjną opowieść o seksualnej fascynacji wypadkami tworzył literaturę fantastyczno-naukową. Z gatunkiem tym zetknął się zaś po raz pierwszy w bazie szkoleniowej RAF-u, Moose Jaw w Kanadzie, gdzie natknął się na amerykańskie czasopisma fantastyczne. Jednak od samego początku wolał podważać i iść o krok dalej – Paszport do wieczności, pierwsze opowiadanie Brytyjczyka, miało stanowić pastisz tego, co napotkał we wspomnianych periodykach.

Ogród czasu to część tego, co po angielsku zostało wydane jako The Best Science Fiction of J. G. Ballard – w polskim wydaniu każde z siedemnastu opowiadań poprzedzone jest kilkoma zdaniami wstępu od autora, a całość zamyka posłowie Lecha Jęczmyka. Warto też dodać, że ten ostatnio wraz z Zofią Uhrynowską-Hanasz wykonał świetną pracę tłumaczeniową. Autor lubi czasem się bawić ze słowotwórstwem, ale większego kunsztu wymagało odpowiednie oddanie przytłaczającej atmosfery niektórych tekstów. Jest to także jeden z tych zbiorów opowiadań, którego ocena jest problematyczna ze względu na klęskę urodzaju, tak pod kątem jakości, jak i zróżnicowania. Są tu jednak pewne powracające motywy, elementy oraz/lub fobie, które ukazać można na przykładzie wybranych opowiadań. Prawda jednak jest taka, że większość z nich zasługuje na osobną recenzję.

Ballard jest przepowiadaczem przyszłości przeludnionej, zrujnowanej i wyprzedanej – Ogród czasu często ukazuje świat, w którym człowiek nie pohamował któregoś ze swych zapędów. Otwierające zbiór Miasto koncentracyjne przedstawia piętrowe megamiasto, w którym najważniejszą informacją jest aktualna cena metra kwadratowego mieszkania, a sekcje miasta ulegają zniszczeniu, miażdżąc poziomy niższe wraz z mieszkańcami. Nieco w duchu Arthura C. Clarke’a i jego Miasto i gwiazdy w środek tego szaleństwa autor rzuca bohatera opętanego ideą lotu (wymazaną z kart historii) i wolnej przestrzeni (niebezpieczny mit). W Bilenium główny bohater musi sobie z kolei radzić z drakońskimi ograniczeniami przestrzeni mieszkaniowej na mieszkańca, które są wymuszone przez globalną agraryzację. Na uprawę przeznaczone nie zostały tylko wielkie miasta, w których panuje uwłaczający ścisk. Z kolei Przeładowany człowiek to intensywna ekstrapolacja amerykańskiego szaleństwa marketingowo-zakupowego, która aż nazbyt przypomina dzisiejsze wszędobylstwo reklamowe i spirale kredytowe, w które wpędza się coraz więcej osób.

Ogród czasu to nie tylko tytuł zbioru i jednego z opowiadań, ale też zgrabne określenie ważnego motywu w twórczości Ballarda. Czas jest tu obrazowany nie tylko jako przemijanie, ale odgrywa też centralną, namacalną rolę w niektórych tekstach. Chronopolis ukazuje świat po rewolucji, która zniszczyła zegary oraz powiązany z nimi dystopiczny system społeczny rządzony przez rygorystyczny, klasowy rozkład dnia. Ten harmonogram decydował o godzinach dojazdu do pracy, dostępności sklepów i niemal każdym innym aspekcie codziennego życia. Jest to doskonały przykład na to, o czym pisze w posłowiu Lech Jęczmyk: „Ballard ma dar (a może raczej przekleństwo) podwójnego widzenia: wytwory współczesnej cywilizacji ogląda z perspektywy, z jakiej my oglądamy piramidy, widzi przyszłe ruiny”. Tytułowemu Ogrodowi czasu najbliżej chyba ze wszystkich tekstów do fantasy, choć tak naprawdę mamy tu do czynienia z bezczasem i niemiejscem – kluczowy jest pewien pomysł i sama atmosfera. Oryginalnym (choć zapewne fizycznie niezbyt wiarygodnym) konceptem wyróżnia się natomiast Wieczny dzień, w którym to Ziemia z nieznanych przyczyn przestała się obracać. Część planety skuta jest więc wiecznym lodem, a część prażona zabójczym upałem.

Czasza na wyspie Runit, atol Eniwetok

Jednak pisząc o tych opowiadaniach, nie można zapominać o surrealistycznych zapędach Ballarda. Lech Jęczmyk pisze, że surrealizm jest „kluczem do zrozumienia tej twórczości” – nie wiem, czy w pełni się z tym zgadzam, ale na pewno jest bardzo ważnym elementem tej twórczości. W opowiadaniach takich jak Wieczny dzień czy Ostatnia plaża ukazane są miejsca opustoszałe, nierealne niemal. Postacie poruszające się między ruinami przypominają raczej zjawy niż osoby z krwi i kości. W takich sceneriach doskonale widać też, jak plastyczny bywa język autora – zwłaszcza przy opisywaniu światła.  Zresztą nawet w światach, których nie dotknął żaden kataklizm, protagoniści stwarzają wrażenie opuszczonych. Aczkolwiek fizycznym symbolem jest atol Eniwetok. Nazwa ta większości pewnie nie jest znana, ale ta część wysp Marshalla była wykorzystywana przez USA do testów nuklearnych. Brytyjczyk powraca w swoich tekstach do tego miejsca, które interpretować można jako fizyczną manifestację destrukcyjnych zapędów ludzkości.

Pisząc o książkach sprzed lat więcej niż kilkunastu, trudno uciec od pewnej kliszy: podkreślania jej aktualności. Jednak Ogród czasu tu zbiór nie tylko świetnie napisany i surrealistycznie zobrazowany, ale też w pewnym sensie straszny. Opowiadania Ballarda nie pokazują może, że przepowiednie się spełniły, ale że w wielu przypadkach bardzo nam do tego blisko. Lęki Brytyjczyka zdecydowanie pozostają w mocy, a ciekawą lekturą uzupełniającą doskonale to pokazującą jest 24/7 Jonathana Crary’ego.

– Posiadanie broni palnej jest niedozwolone, bo można kogoś zastrzelić, ale niby jak można zrobić komuś krzywdę za pomocą zegarka?
– Czy to nie jest jasne? Można go wyliczyć z czasu, dokładnie ustalić, ile mu zajmuje każdą czynność.
– No to co?
– To można go zmusić, żeby je wykonywał szybciej.

[Chronopolis]