Józef K. w Budapeszcie, czyli „Salon wiosenny” Györgiego Spiró

Niemal dziesięć lat temu w światku gier komputerowych pojawiła się inicjatywa zwana Humble Bundle, która to umożliwiała zakup pakietów gier komputerowych za wybraną przez kupującego cenę. Teraz jest to pełnoprawny sklep, ale nadal oferowane są pakiety, a część (określona przez użytkownika) zysków przeznaczana jest na różnorodne cele charytatywne. Do tego prócz growych pojawiały się też paczki z podręcznikami RPG, komiksami czy też e-bookami. W 2013 Paweł Dembowski, Michał Michalski i Tomasz Stachewicz stworzyli polski odpowiednik czystoksiążkowy, BookRage. Ten z kolei z czasem zmienił nazwę ArtRage i wzbogacił ofertę o Rewersy, czyli pakiety książek fizycznych. I z tego właśnie źródła w łapy Pożeracza trafił Sąd w Canudos Sandora Maraiego, ale też Salon wiosenny Györgiego Spiró.

Gyula Fátray to przeciętny facet, który stara się nie rzucać w oczy, nie przysparzać sobie wrogów i po prostu chce robić to, co do niego należy. Co prawda jego żydowskie pochodzenie i drobnomieszczańskie korzenie zaburzają nieco codzienny spokój, a małżeństwo do najbardziej udanych nie należy, ale poza tym udaje mu się funkcjonować względnie bezproblemowo w tych trudnych czasach. Wybuch rewolucji 1956 przywitał ze spokojem tylko dlatego, że akurat leżał w szpitalu po operacji na hemoroidy. Szybko jednak okazuje się, że żadna zdroworozsądkowa wymówka nie może uratować człowieka przed utratą partyjnej łaski. Gyula nie potrafi zrozumieć, jak doszło do jego alienacji i nie zdaje sobie sprawy z tego, że to, co on uważa za pomyłkę, może oznaczać dla niego wyrok śmierci. W końcu nie tylko rewolucja pożera własne dzieci – kontrrewolucja apetyt miewa większy.

Przymiotnik „kafkowski” bywa nadużywany, ale Salon wiosenny to akurat bardzo wierne jego ucieleśnienie. Spiró przenosi swojego bohatera z nienazwanej (nie)rzeczywistości do wiernie odwzorowanego Budapesztu z całym jego politycznym bagażem. Proces jest przerażający w swojej anonimowości i odrealnieniu, ale dodanie wymiaru historyczno-politycznego podkreśla tę charakterystykę. Dla polskiego czytelnika będzie to tym bardziej odczuwalne ze względu na satelicko-radziecką wspólnotę obu krajów i współdzielone aberracje. Nie dość, że Węgry i Polska podlegały ZSRR, to w dodatku rewolucja była częściowo reakcją na poznański czerwiec i wyborze Władysława Gomułki na pierwszego sekretarza PZPR. Salon wiosenny doskonale pokazuje logikę (tak pokrętną, że ocierającą się o nieistnienie) tamtych realiów, a wątek tytułowej wystawy i zaangażowania w nią żony protagonisty, Kati, ukazuje, że i sztuka ściśle podlegała polityce.

Stalina dekapitacja pomnikowa w Budapeszcie

To właśnie mieszanka zwyczajności głównego bohatera z mnogością szczegółów historycznych przeciwstawioną brakowi informacji o powodach niełaski Gyulo czyni Salon wiosenny tak dotkliwą lekturą. Główny bohater postępuje rozsądnie, na różne sposoby próbując się oczyścić z fałszywych oskarżeń, ale widzi daremność takich starań w obliczu bezwzględnych mechanizmów systemu. W dodatku szary obywatel nie ma szans dostrzec prawideł nim rządzących – protagonista próbuje zrozumieć, dlaczego padło akurat na niego, ale ani on, ani czytelnik wiedzy tej nie dostąpi. Szybkość, z jaką odwrócili się od niego niemal wszyscy z jego otoczenia, pokazuje smutną moc konformizmu. Nikt w zasadzie nie wie „kto, jak i dlaczego” uczynił głównego bohatera banitą, ale każdy bez mrugnięcia okiem kłamie na zlecenie „góry”. Finalny powrót w polityczne łaski stanowi ironiczne podkreślenie tego kafkowskiego horroru właśnie poprzez swą przypadkowość.

Podobnemu celowi podporządkowana jest zwyczajność głównego bohatera i w zasadzie większości innych postaci. Czytelnik nie napotka tu wybitnych osobistości czy przenikliwym umysłów, a osoby interesujące są raczej jedynie wspominane. Przeważają tu szarzy obywatele i karierowicze bez skrupułów – obiema grupami rządzi strach i chaos. Nikt nie może mieć pewności, że nie będzie następnym do politycznego (albo i dosłownego) odstrzału. Salon wiosenny nie oszczędza też swojego protagonisty, który wypada nieco bardziej pozytywnie od reszty głównie za sprawą przypadku. Jego złość i krytyka systemu oraz oportunistycznych kolegów bywa ostra, ale jego zachowanie – zwłaszcza pod koniec książki – i niektóre przemyślenia wskazują, że nie potrzeba by wiele, by zachował się jak oni. Tutaj czyści są tylko ci, którym nie dano okazji się upodlić.

fot. Stekovics Gáspár / CC BY 4.0

Salon Wiosenny nie wali czytelnika bezwzględnością i absurdem węgierskiego komunizmu między oczy, a raczej w subtelny sposób ukazuje przypadkowość wyroków systemu i nieuniknioność konformizmu. György Spiró korzysta z historycznej szczegółowości i siły ironii, by ukazać nie tylko (nie)logikę ustroju, ale też uniwersalność pewnych ludzkich zachowań. Moje drugie spotkanie z literaturą węgierską uważam za wysoce udane i pouczające.

Bezmierna, odwieczna nienawiść ucieleśnia się w rewolucji, to ona ucieleśnia się w represjach, to ona była podłożem wojny i poprzedzającego tę wojnę pokoju, pokoju kłamliwego, morderczego i pragnącego wojny. Niezmiennie przejmuje grozą to, co człowiek – jako że nie jet w stanie tego wytrzymać – niekiedy próbuje oswoić i łudzi się tchórzliwie, że to pokonał. Nigdy tego nie pokona.