W duchu (nie)moc, czyli „Sąd w Canudos” Sandora Maraiego

Zachodocentryczność naszej kultury ma to do siebie, że wiąże się też z poznawaniem konkretnych wycinków historii innych zakątków świata. Dużo uczymy się o Polsce i Europie, ale reszta świata do programu trafia tylko wtedy, gdy związek bezpośredni ma z zakątkami naszymi. Jest to poniekąd zrozumiałe, ale zostawia człowiek ze sporymi lukami. Historia Ameryki Centralnej i Południowej to niemal jedna wielka luka przykryta pojedynczymi łatami. Sąd w Canudos Sandora Maraiego to powieść zrodzona na gruncie refleksji podobnych do powyższych.

W 1889 roku republikanie doprowadzają do upadku cesarstwa i zniesienia niewolnictwa. Nowe rządy starają się z przytupem wkroczyć na ścieżkę ku edukacji, oświeceniu i innym cywilizacyjnym dobrociom. Nie dość, że rząd musi nie energicznie zwalczać ruchy monarchii sprzyjające, to jeszcze w zapyziałej wiosce Canudos zrodził się kult tajemniczego Doradcy. Gdy kolejny z wysłanych regimentów krwawo rozbija się o mury miasta, jasnym się staje okrutna konieczność… Utopijne Canudos musi zniknąć. Dopiero czwartemu oddziałowi uda się przełamać krwawy opór miasta z gliny i błota.

Sandor Marai postanowił napisać Sąd w Canudos po lekturze relacji Euclidesa de Cunhi, w którym to opisany jest ten urywek dziejów Brazylii. Węgier nigdy w Brazylii nie był, ale powieść ta wywarła na nim na tyle duże wrażenie, że postanowił rozpisać prozatorsko kluczowy wieczór upadku miasta. Opierając się na zapiskach Brazylijczyka, dał głos Oliverowi O’Connelowi, potomkowi irlandzkich emigrantów, który ni w historii realnej, ni tej literackiej nie odgrywa żadnej roli, a tu gra po prostu przydatnego, niemalże przypadkowego świadka. Dla autora jest on po prostu narzędziem, którego zadaniem jest oddanie perspektywy zwykłego żołnierza. Niby wyróżnia się umiejętnością pisania i czytania, ale jednocześnie reaguje jak reszta szeregowych żołnierzy i domyślać się można, że ma równie wiele krwi na rękach, co i oni.

Jednak tym, co przyciągnęło Maraiego do historii Canudos nie była dola i niedola szeregowych żołnierzy, a raczej symbolika nietypowego buntu. Fascynował go ten wybuch anarchii, to pójście pod prąd ustalonemu porządkowi wbrew ogółowi i rozsądkowi. Węgier wspomina nawet o trudnościach, które napotkał przy pisaniu Sądu w Canudos, a które rozwiały się dopiero, gdy dowiedział się o słynnych studenckich protestach w Paryżu z maja 1968 roku. Dla niego kilkadziesiąt lat wcześniejsze wydarzenia w Brazylii były przejawem tego samego ludzkiego odruchu. Zdroworozsądkowo patrząc, kult Doradcy nie miał żadnych szans na przetrwanie. Jednak nie o żaden rozsądek tu chodziło, tu liczył się absolut, którego dotknąć mogli tylko Ci z Canudos.

Marai uosobieniem tej strony czyni nieznaną brytyjską arystokratkę, która ruszyła na poszukiwania swojego męża, który z kolei porzucił ułożone życie w dobrobycie bez dania żadnego znaku ni zapowiedzi. Trafia w końcu do oblężonej już miejscowości i zostaje odmieniona. Potęga Doradcy sprawia, że po Canudos nic dla niej nie będzie takie samo i nic inne nie będzie ważne. Taka zmiana zachodzi w każdym stamtąd, a czytelnikowi pozostaje jedynie próba interpretacji, zbliżenia się do tego fantazmatu. Natomiast marszałka Bittencourta można uznać za swoiste odbicie właśnie czytelniczych starań. Ten doświadczony żołnierz analizuje wszystko politycznie, zdroworozsądkowo i z pogardą dla wszelkiego mistycyzmu. Jednak i w jego racjonalnym murze pojawiają się pęknięcia, gdy zderza się z mocą ducha tych z Canudos. Gdy dostrzega siłę charakteru oponentki oraz jej dostojność oraz niezachwianie, i jego pewność ulega zachwianiu.

Trudno stwierdzić, czy to było zamiarem autora (który w posłowiu pisze jedynie o fascynacji duchem anarchii), ale koniec końców Sąd w Canudos można także odczytać jako dowód na trywialność takich podrygów w obliczu geopolitycznej machiny. Historia potoczyła się dalej, w Canudos rozlano hektolitry krwi, a dziś trudno nawet szukać śladów tego buntu. Nawet poruszony wewnętrznie marszałek zdaje sobie sprawę, że jego odczucia nic tu zmienią, a wszyscy uczestnicy tego przedziwnego spotkania są bezsilni wobec wyższych mechanizmów dziejowych. Brutalna pacyfikacja postępuje więc bez przeszkód i pod dyktando niskich żołnierskich instynktów. Nawet narrator spisujący tę opowieść wiele lat po fakcie nie wspomina o tym, by odmieniła ona jego żywot.

Sąd w Canudos jest kameralną powieścią pełną pozornych sprzeczności. Marai pokazuje bowiem siłę jednostki, ale i jej nikłość w obliczu historii. Fascynuje się mocą anarchistycznego ducha, ale i nie daje mu szans na rozwinięcie skrzydeł. Nic paradoksalnego nie ma jednak w tym, że jest to powieść pozytywnie frapująca i do myślenia skłaniająca, a w dodatku obdarzona wartościami poznawczymi. Osobiście na sam koniec dodam zaś, że na pewno przeczytam też Wojnę końca świata Mario Vargasa Llosy, która to też poświęcona jest Canudos. Ciekawie będzie poznać punkt widzenia autora doskonale znającego Amerykę Południową.

To już nie były działania wojenne, żadna konieczność wojskowa nie nakazywała, żeby ludzie posuwali się do takiej rzeźnickiej roboty. Raczej był to sposób spędzania czasu.