Bezduszna matnia, czyli „Tragedia na przełęczy Diatłowa” Alice Lugen

Mało kto się pewnie spodziewał, że tragiczna śmierć dziewiątki młodych Rosjan nie tylko przetrwa w pamięci bliskich, ale i stanie się jedną z tajemnic, które interesują miłośników nierozwikłanych przypadków z całego świata. Za sprawą wytrwałości rodzin i badaczy oraz specyficznej siły Internetu o tej sprawie usłyszałem swego czasu nawet ja. Alice Lugen postanowiła podejść do tej sprawy metodycznie i zdroworoządkowo, rezultatem czego jest książka Tragedia na przełęczy Diatłowa.

23 stycznia 1959 roku ze Swierdłowska wyruszyła wyprawa złożona z byłych lub ówczesnych studentów tamtejszego Uralskiego Instytutu Politechnicznego. Celem turystycznym było zdobycie szczytu Otorten, a propagandowym uczczenie XXI zjazdu KPZR. 27 stycznia grupa opuściła tak zwany 41. Odcinek, czyli osadę zamieszkałą przez górników i geologów. Zgodnie z planem 12 lutego ekipa miała powrócić do miejscowości Wiżaj, skąd miała się zameldować telegraficznie. Ze względu na opieszałość, biurokratyczną omyłkę i bałagan dopiero 21 lutego zaczęto zbierać ochotników do poszukiwań. Pięć dni później znaleziono opuszczony w przedziwnych okolicznościach namiot, a dzień później zwłoki pierwszych ofiar.

Na samym początku warto zdradzić pewien fakt, który dla osób (z braku lepszego określenia) sensacyjnie nastawionych  stanowić może rozczarowanie, ale tych bardziej opanowanych będzie wręcz przeciwnie. Otóż, Tragedia na przełęczy Diatłowa nie zawiera żadnego sensacyjnego odkrycia, nie sili się na szafowanie ostatecznymi rozstrzygnięciami. Alice Lugen postawiła na chronologiczne podejście faktograficzne – zaczyna więc od zaprezentowania radzieckiego szału na wyprawy turystyczne medalami państwowymi nagradzane, przedstawia uczestników, przechodzi przez znany przebieg wyprawy, a potem opisuje poszukiwania oraz wpływ tragedii na członków rodzin. W toku tego wszystkiego pojawiają się teorie, także te szybko zdyskredytowane, ale autorka nie skręca w stronę paranormalną. Wspomina o powodowanych przez sowiecką paranoję podejrzeniach o udział wywiadu USA (co nie ma sensu z tak wielu powodów, że aż…), ale żadnego UFO czy innego yeti tu nie napotkacie.

Droga z Wiżaju do 41. Odcinka, zdjęcie autorstwa Jurija Kriwoszczenki

Takie właśnie podejście sprawia, że Tragedia na przełęczy Diatłowa może stanowić rozczarowanie dla osób, które sprawę znają już bardzo dobrze. Może nie jest to aż tak liczna grupa, ale dla nich będzie to co najwyżej usystematyzowane przypomnienie faktów. Jednocześnie te same osoby mogą tę książkę polecić czytelnikom stroniącym od paranormalnych spekulacji, ale zwyczajnie ciekawskimi czy też zainteresowanymi mechanizmami działania sowieckiego aparatu (o tym za moment). Po siedmiu latach badania akt i rozmów z osobami na różne sposoby powiązanymi ze sprawą autorka nie straciła z oczu niewtajemniczonych. Jej reportaż prezentuje całą historię szczegółowo, ale od podstaw. Nie wpadła też w pułapkę przesady przypisowej i zakłada, że czytelnik posiada pewne podstawy wiedzy o ZSRR.

Najbardziej dojmujące elementy tej książki dotyczą właśnie mechanizmów działania państwa komunistycznego, jego zimnowojennej paranoi. Śmierć dziewięciu młodych osób to tragedia sama w sobie, ale zdroworozsądkowo i chłodna patrząc: Ural zimą to miejsce niebezpieczne, a i wypadki wojskowe czasem się zdarzają. Autorka jednak w dobitny sposób pokazuje nie tylko to, jak biurokratyczny bajzel i rozproszenie odpowiedzialności opóźniły akcję ratunkową i zaprzepaściły szansę na ocalenie, ale też konsekwencje upolitycznienia niemal każdego aspektu życia. Ural był rejonem wrażliwym wojskowo, jeden z uczestników pracował w Majaku (patrz: katastrofa kasztymska), więc bardzo szybko zaczęły się naciski z góry. Skutecznie zdławiono śledztwo, zdawkowo informowano tylko lepiej sytuowanych członków rodzin. I to właśnie zestawienie bezduszności aparatu z cierpieniem niedoinformowanych rodzin wychodzi tu na pierwszy emocjonalny plan.

1 lutego, zdjęcie autorstwa Jurija Kriwoszczenki

Niedawno pisałem o tym, jak filmowy jest Król darknetu, ale i Tragedia na przełęczy Diatłowa na ekran by się nadała. Dramaturgia samego wydarzenia w połączeniu z drobiazgowym ukazaniem urzędniczo-politycznego zamętu oraz solidną metodologią czynią tę narrację atrakcyjną. A mówiąc prosto i w skrócie: jest to bardzo dobre przedstawienie poruszającej historii.

Za egzemplarz do recenzji serdecznie dziękuję

Jedyna dostępna wówczas mapa geologiczna Uralu została wydana w 1941 roku. Zastosowana w niej skala (1:1 000 000) czyniła ją jednak praktycznie bezużyteczną. Innych map nie udało się zdobyć. Były niejawne i chronione tajemnicą państwową.