Przebiegły wichrzyciel z wadami, czyli „To, co najlepsze. Tom 1” Harlana Ellisona

Harlan Ellison to autor, którego w Polsce ktoś obłożył wydawniczą klątwą. Inaczej nie da się wytłumaczyć faktów przytoczonych przez Jerzego Rzymowskiego we wstępie do antologii To, co najlepsze: po 1989 w Polsce wydano tylko jeden zbiór opowiadań i kilka tekstów w różnych zbiorach i antologiach. Zdobywca Hugo, Nebuli, Locusa i nagrody Brama Stokera. World Fantasy Award za dorobek życia, członek Science Fiction Hall of Fame, a nawet nominowany do Grammy za nagranie Po drugiej stronie lustra. A to tylko część nagród i honorów. Na całe szczęście wydawnictwo Prószyński i S-ka rzuca wydanie tej klątwie.

Pierwszy tom To, co najlepsze to połowa antologii wydanej w oryginale jako Essential Ellison. Jest to zbiór o tyle ciekawy, że składany był pod dyktando samego autora – zawarte w nim teksty zostały przez niego dobrane (także pod kątem wersji). Ta część składa się z dziewięciu opatrzonych krótki wstępami sekcji tematycznych, a jako całość opatrzona jest aż trzema przedmowami. Dwa są autorstwa Terry’ego Dowlinga i pochodzą z kolejnych wydań antologii, a trzecie napisał Jerzy Rzymowski na potrzeby wydania polskiego. Jeśli zaś chodzi o tematy, to w części niniejszej znaleźć można między innymi strach, miłość czy też kobiety. Jednak te łatki są narzucone arbitralnie i na tyle pojemne, że spokojnie można je zignorować.

Ta różnorodność jest wartością obosieczną, jednocześnie wadą i zaletą. Intencja ukazania pełnego przekroju dorobku autora jest ze wszech miar słuszna, a i z doborem opowiadań trudno dyskutować, skoro dokonał go autor, a w dodatku dorobek ten nad Wisłą jest niemal nieznany, ale wiąże się on z pewnym rozchwianiem jakościowym. Trudno tu się doszukać opowiadań słabych – nawet w przypadku tych opublikowanych, gdy autor miał lat piętnaście, da się wyczuć pisarską energię i wizję. Problemem są natomiast opowiadania, które są dobre pod kątem warsztatowym i czuć w nich zamysł autora, ale na koniec pozostawiają czytelnika z garścią refleksji, ale pozbawione są ładunku emocjonalnego. Są to teksty, po lekturze zostają pytania z gatunku „Ale to już?” i „I co z tego?”. Za przykład może posłużyć Najostatniejszy dzień dobrej kobiety, w którym mamy do czynienia z ciekawym konceptem (mężczyzna poszukujący miłości w obliczu końcu świata, o którego nadejściu wie tylko on), ale w pamięć zapada tu tylko smutnie piękna scena końcowa. Ogólnie odnieść można wrażenie, że opowiadania z części Kłopoty z kobietami wypadły słabiej od reszty.

Teraz trzeba by było w końcu zagrać

Bardzo dobrze wypada za to wszystko, co skręca w stronę tradycyjnie rozumianego science-fiction, ze świetnym Nie mam ust, a muszę krzyczeć na czele. Ta oryginalna wizja końca świata i rozwoju sztucznej inteligencji to doskonały przykład na to, jak na wiele treści można zmieścić na niewielu stronach. Jest tu ogrom cierpienia, historia świata oraz do tego ciekawy zabieg narracyjny. Bardzo ciekawie wypada też tekst Dryfując tuż za wysepkami Langerhansa, w którym Ellison dokonuje rzeczy iści karkołomnej, gdyż łączy Melville’a, Kafkę i cytującego Czarnoksiężnika z Oz doktora Frankensteina we frapującą opowieść o poszukiwaniu duszy i zdrowiu psychicznym. Amerykanin dobrze sprawdza się też w grozie, ale najlepsze opowiadanie o tej specjalności wylądowało w kategorii miłosnej. Czas oka to krótki tekst, w którym to szlachetne uczucie rzeczywiście odgrywa pewną rolę, ale z finału dumny byłby sam Edgar Alan Poe. Interesująco prezentują się też teksty nieprozatorskie – prym wiodą tu Katakumby, czyli fragment książki Memos from Purgatory, reportażu wcieleniowego, który opisuje doświadczenia autora jako członka gangu. Jednak same Katakumby to zapis jednodniowego pobytu w kompleksie więziennym na Manhattanie. Ellison w poruszający sposób opisuje, jak dehumanizujące może być starcie z systemem sądowo-penitencjarnym.

W tekście Wymowne drżenia i tiki Ellison pisze o tym, że „jedynym tematem, o jakim warto pisać, są ludzie.” I przyznać trzeba, że to wychodzi mu najlepiej. Nawet gdy napotyka się bohatera nijakiego albo też antypatycznego, wyczuwa się intencjonalność takich właśnie kreacji. Czytelnik napotka tu całkiem liczną grupę postaci samotnych, zagubionych, nienawistnych, cierpiących oraz pełne innych emocji. Przekonująco wypadają zwłaszcza złość i zagubienie, często idąc w parze. Mieszane odczucia budzi za to to, jak Amerykanin literacko traktuje kobiety. Potrafi on napisać opowiadanie, w którym członkini gangu motocyklowego obija facjatę protagoniście, nierozgarniętemu obwiesiowi, ale jednocześnie potrafi redukować je do obiektów seksualnych i fizycznie znęcać się nad nimi w dużym okrucieństwem. Pisze tekst o ohydzie amerykańskiego zwyczaju organizowania wyborów dla małych miss (polecam z tego miejsca prześwietny film Mała Miss), ale też pisze humorystyczne opowiadanie, które zasadza się na tym, że głównego bohatera chce uwieść każda napotkana kobieta (tu z kolei na myśl przychodzi pewien odcinek Przystanku Alaska). Koniec końców Ellison pozostaje znów nieuchwytnym wichrzycielem, który przede wszystkim mówi, co myśli i ani myśli ten przekaz moderować.

Niestety, wątpliwości nie można za to mieć względem tłumaczenia Maciejki Mazan. Krzysztof Sokołowski, Bartosz Kurowski, Agnieszka Sylwanowicz i Wiktor Bukato spisali się bez zarzutów, lecz druga dwójka przetłumaczyła jedynie po jednym tekście. Niestety, w tekstach przełożonych przez panią Mazan napotkać można całkiem sporo wpadek, momentami poważnych, co mocno dziwi, gdyż jest to bardzo doświadczona tłumaczka. Dobrym przykładem jest tu opowiadanie Ekoświadomość, w którym druga część zdania „The next step was taken against fifty-six thousand Green Bay Packers fans as they crawled in imitation of a thousand-wheeled worm toward Lambeau Field, where their CroMagnon idols had waiting for them a sound trouncing at the hands and feet of the New Orleans Saints” została zinterpretowana jako „[…] gdzie czekali na nich ich idole jaskiniowcy o rękach przekraczających barierę dźwięku i nogach nowoorleańskich świętych„. W zdaniu chodzi o to, że Packersi zgotowali swoim fanom rozczarowanie w postaci solidnego lania wymierzonego rękami i nogami Świętych. Kończące tekst jakże wymowne „And fuck you, too” przekształciło się w „Aha, i wy mnie też„. Maciej Stuhr byłby dumny. We Wszystko wraca „Made my life a furnace!” przeszło w „Zmieniła mi życie w gorące piekło!”. A to wcale nie wszystko, co udało mi się wyłapać. Możliwe, że to tłumaczenie ponosi część winy za beznamiętną reakcje na niektóre z opowiadań.

Mimo tych tłumaczeniowych mankamentów oraz nierównego poziomu tekstów, po pierwszym tom To, co najlepsze warto sięgnąć. Harlan Ellison, który wyłania się z tego zbioru, to pisarz trudny do jednoznacznego opisania – bywa brutalny, bywa czuły, ale przede wszystkim jest szczery. Nie każde z opowiadań czy artykułów Was poruszy, ale kilka jest najwyższych lotów. Na pewno jednak zostaniecie z bogatym zasobem materiału do refleksji, nie zawsze wesołych. Dobrze, że Amerykanin w końcu w bogatym wydaniu zawędrował na nasz rynek.

Podziękowania dla wydawnictwa Prószyński i S-ka za egzemplarz!

Dowiedziałem się od niego, że nie mam talentu, nie potrafię pisać, powinienem raz na zawsze porzucić marzenia o zarabianiu na życie piórem, a gdyby nawet udało mi się przeżyć w zawodzie pisarza wyłącznie dzięki oślemu uporowi, nigdy nie napiszę niczego znaczącego, nie wyrobię sobie nazwiska i umrę w nędzy, nieznany przez nikogo, komu miła jest dobra literatura.

Powiedziałem mu, żeby poszedł się pieprzyć.