Niesamowitość ekstrapolowana, czyli „Dom z liści” Marka Z. Danielewskiego

Zastanawialiście się kiedyś, dlaczego miejscem akcji tak wielu filmów grozy czy też innych thrillerów jest dom? Można tu by skoczyć w stronę analizy literackiej i podrzucić Freuda z jego teorią niesamowitości, ale wystarczy chyba w skrócie napisać, że wiąże się to z przeobrażaniem miejsca, które dla większości oznacza bezpieczeństwo, azyl w pułapkę, źródło zagrożenia. Dom z liści Marka Z. Danielewskiego jest swoistym doprowadzeniem tej idei do ekstremum. No i książką, którą chciałem nabyć „od zawsze”.

Will Navidson wprowadza się z rodziną do nowego domu. Gdy w budynku zachodzą wysoce niepokojące zmiany, jako fotoreporter, zaczyna rejestrowanie swoich odkryć. Zampano, niewidomy starzec o przedziwnej przeszłości, spisuje akademicką analizę zbioru nagrań z domu przy Ash Tree Lane. Johnny Wagabunda, pracownik zakładu tatuażu ze słabością do kobiet i używek, odkrywa zapiski zmarłego Zampano w zagraconym mieszkaniu. Czytelnik wraz z Johnnym rozpoczyna drogę w budzącą lęk przeszłość, która wyłania się z delirycznych zapisków, ale nie pozostaje bez wpływu i na teraźniejszość.

Żaden skrócony opis nie jest w stanie oddać zawiłości fabuły, ale nie można pisać o tej książce bez poświęcenia im (choćby ogólnikowo) kilku(nastu) zdań. Dom z liści jest bowiem zbiorem kilku linearnie na siebie wpływających narracji, z czego niektóre czytelnikowi dostępne są tylko w domyśle albo częściowo. Tak jest na przykład z samym nagraniem, którego odbiorca nie ma jak obejrzeć, a którego fragmenty opisane są przez Zampano albo w przywoływanych w jego analizie materiałach źródłowych. Te zaś stanowią mieszankę przedziwną: cytatów z rzeczywistych dzieł krytycznych, fikcyjnych komentarzy włożonych w usta prawdziwych postaci (np. Stephen Kind czy Jacques Derrida) oraz fragmentów zmyślonych zupełnie. Zresztą w pewnym momencie Johnny Wagabunda stwierdza, że w tym fikcyjnym świecie Relacja Navidsona nie istnieje. Gdy do tego dodać komentarze anonimowych redaktorów i redaktor zapisków czy też listy matki Johnny’ego pisane do z niego zakładu psychiatrycznego, uzyskać można wiele mówiący obraz tego literackiego kłębowiska.

Można dostać kręćka, czyż nie?

Stworzenie takiego labiryntu to sztuka sama w sobie, ale osiągnięciem jeszcze większym jest uczynienie z niego wciągającej, niepokojącej i paradoksalnie spójnej opowieści. Markowi Z. Danielewskiemu nie tylko udało się to wszystko, ale i coś więcej: stworzył literackie zjawisko. Dom z liści żyje w internecie swoim własnym życiem – wystarczy odwiedzić poświęcone książce forum, by znaleźć całe mnóstwo teorii, znalezionych szyfrów i innych prób interpretacji (oraz, jak to w sieci bywa, treści niepokojące). Nie brak i w pełni poważnych analiz naukowych. I można bez cienie wątpliwości stwierdzić, że stało się tak zgodnie z zamysłem autora, który to podrzuca mnóstwo tropów, kodów i tym podobnych. Gdy się wczytać, jest to zresztą nie tylko niesamowitością i grozą przesycona historią eksplorowania Domu, ale i opowieścią o traumach dzieciństwa, gubieniu się, stracie czy też nawet rolach społecznych. Natomiast rozprawę Zampano można odczytywać jako swoistą satyrę na przeintelektualizowane akademickie elukubracje. W przypadku tak rozmnożonych, wielopostaciowych narracji często albo rozmywa się wyrazistość postaci, albo też jeden z wątków znacząco przeważa nad resztą. Danielewskiemu udało się jednak wykreować mały kolektyw postaci interesujących i wiarygodnych w swych ułomnościach. W dodatku śledzenie zmagań postaci z nieznanych, niesamowitym samo w sobie sprawia, że czytelnik się do nich zbliża.

Przekornie na koniec pozostawiona została kwestia najbardziej w oczy się rzucająca, czyli typograficzne swawole autora. Dom z liści bowiem do tego wszystkiego, o czym napisane zostało powyżej, dokłada dopełniającą całość, złożoną i pomysłową warstwę literniczo-graficzną. Wszystko zaczyna się dość prosto: od doboru różnych fontów dla Relacja Navidsona oraz komentarzy pochodzących od Wagabundy. Są tu też zmiany kierunku tekstu, przekreślenia, niestandardowe bloki czy też wymazania. Jednak najciekawiej jest, gdy te igraszki współgrają z treścią. Gdy mowa jest o oknach w tekście pojawia się kwadrat z osobnym tekstem, który „prześwituje” na drugą stronę. Gdy mowa jest o zwężających się korytarzach, słowa układają się odpowiednio. Gdy pewien bohater spada, tekst oddaje to dynamicznie. Po części można te zabiegi jako korespondujące ze zmienną architekturą przedziwnego wnętrza domu, ale to tylko jedna z możliwych interpretacji, ale szukanie ich to iści fascynująca podróż. I niezmiernie ciekaw jestem, jak to wszystko wygląda w wydaniu polskim.

Dom z liści to książka, która w pełni spełniła wszelkie me oczekiwania, a przez kilka lat zdążyło się ich nazbierać niemało. Mark Z. Danielewski stworzył niepokojące, wielopoziomowe dzieło, które robi wrażenie nie tylko od strony technicznej i językowej, ale też emocjonalnej. Szczerze przyznam, że nie wiem, czy kiedykolwiek odczuwałem tak namacalny niepokój, jak podczas wieczornej lektury niektórych z fragmentów. Pod kątem dbałości o szczegół i oryginalności wielowarstwowej formy równać się z nią może tylko S. J.J. Abramsa i Douga Dorsta. Po lekturze można się zdziwić, jak wiele stworzonych po 2000 roku dzieł grozy zdaje się z tej powieści czerpać (chociażby tak nośny niedawno fenomen The Backrooms).

PS Ha! Ni razu nie użyłem tu słowa „postmodernizm”!

Dom z liści zaniepokoił też:

• Carpe Noctem
• Głos Kultury
• Świat fantasy – Hrosskar
• Polisemia

Niewiele jest pociechy
gdy żałobny sen się ziści
gdy myśli się mieszają
ściany przemieszczają
i nasz wielki błękitny świat
zda się jak dom z liści

w obliczu wiatru.