Książki zmieniają świat – „Śpiączka” Robina Cooka

Serię wpisów o książkach zmieniających świat zacząłem od Milczącej wiosny Rachel Carson, o konsekwencje wydania której spory trwają aż do dziś. Jednak nie licząc na poły żartobliwego wpisu o książkach zabójczych dosłownie, pozostałe pozycje przedstawiały zmiany na lepsze. Pora na odmianę, pora na skutki uboczne i – o zgrozo – pora na przemyślenia autorskiej odpowiedzialności poświęcone. Konkretnie zaś rzecz ujmując: oto Śpiączka Robina Cooka.

Wydana w 1977 roku powieść była pierwszym komercyjnym sukcesem autora, który z czasem zapracował sobie na tytuł mistrza thrillera medycznego. Cook jest lekarzem z zawodu, ale służył też w marynarce wojennej Stanów Zjednoczonych, w której to osiągnął stopień komandora podporucznika. Swoją pierwszą powieść, Year of the Intern (w Polsce nieco nazbyt bezpośrednio przetłumaczoną jako Rok interny), napisał w trakcie służby na okręcie USS Kamehameha (tak, tak). Sama Śpiączka opowiada zaś o Susan Wheeler, atrakcyjnej (a jakże) studentce medycyny, która trafia na staż do Boston Memorial Hospital. Wraz z innymi stażystami prowadzonymi przez Marka Bellowsa, rezydenta chirurgii, zajmuje się spisywaniem informacji o stanie pacjentów po zabiegach. Powieść pokazuje jak od zaplecza funkcjonuje szpital oraz wskazuje na problemy, z którymi muszą borykać się kobiety w tym męskim świecie, lecz kołem zamachowym fabuły jest wątek kryminalny. Ten zaś rozpoczyna się, gdy Susan zaczyna badać przypadek dwóch pacjentów, którzy wpadli w śpiączkę po operacjach. Z czasem odkrywa, że w szpitalu dochodzi takie przypadki są abnormalnie częste. Na koniec okazuje się, że śpiączki są wywoływane celowo, a w sąsiedniej klinice pacjenci są utrzymywaniu przy życiu jako źródło organów na sprzedaż na czarnym rynku .

Na początku wspomniałem o tym, że tym razem będzie o skutkach negatywnych – nietrudno więc zgadnąć, że fabuła przedstawiająca handel organami może mieć negatywny wpływ na postrzeganie transplantologii jako takiej. W USA (i na pewno nie tylko tam) niedobór dawców jest znacznym problemem. W felietonie opublikowanym w The New York Times Maureen Dowd cytuje doktora Lewisa Tepermana, prezesa organizacji New York Organ Donor Network, który mówi, że liczba dawców nie zmienia się w zasadzie od lat. Odnotowano tylko dwa znaczące spadki: pierwszy po atakach z 11 września, a drugi w 1978 roku… Wtedy to do kin weszła Śpiączka w reżyserii Michaela Crichtona, w której to zagrał między innymi Michael Douglas. Film został dobrze przyjęty przez krytyków, a przy 4 milionach dolarów budżetu zarobił 50 milionów. Sama książka długo gościła na liście bestsellerów New York Timesa, a The New York Times Book Review określił ją thrillerem roku.

Scena z filmu

Nie ma co prawda bezpośrednich dowodów na to, że to książkowa i filmowa Śpiączka doprowadziły do 60-procentowego spadku w rejestracji dawców, ale badania profesor Susan E. Morgan wskazują bardzo wyraźnie na wpływ pokazywania transplantacji w mediach na potencjalnych dawców. W opublikowanym w czasopiśmie Communication Research artykule przyglądała się wpływowi serialu Chirurdzy na podejście widzów do dawstwa i przeszczepiania narządów. Badania pokazały, że za sprawą postrzeganego realizmu serialu linie fabularne związane z oddawaniem organów wzmacniają mity oraz pogłębiają brak zaufania względem personelu medycznego. Ten ostatni czynnik jest z kolei głównym czynnikiem, który odwodzi potencjalnych dawców. Okazuje się też, że wiele osób – właśnie za sprawą mediów – wierzy, że wraz z organem można przejąć czyjeś cechy charakteru. Morgan (współ)napisała jeszcze kilka naukowych artykułów na zbliżone tematy. Między innymi za jej sprawą niedawno zrobiło się głośno o netfliksowym serialu Chambers, który to wykorzystuje przeszczep jako punkt startowy do horrorowej opowieści.

I tu dochodzimy do kwestii kluczowej i problematycznej: autorskiej odpowiedzialności. Czy Robin Cook miał zamiar odstraszyć potencjalnych dawców? Nie wydaje mi się. Czy mógł być bardziej przewidywalny. Chyba tak. W końcu jest lekarzem, który powinien sobie zdawać sprawę z tego, jak popkultura wpływa na ogół społeczeństwa. Można co prawda argumentować, że nie mógł spodziewać się, że Śpiączka osiągnie taki sukces, ale obrona to raczej marna. Bez większego entuzjazmu podchodzę też do słów samego autora, który ponoć pisze thrillery ze względu na to, że dają mu możliwość zainteresowania innych medycyną, o której niewiele wiedzą. W tymże wywiadzie dla Romantic Times Book Reviews stwierdził wręcz: „Wydaje mi się, że moje książki tak właściwie kształcą ludzi”. Powstrzymam się od komentarza, będę się trzymał wersji optymistycznej i założę naiwnie, że z czasem mu się poprawiło. Choć przyznam, że na mą naiwność cień rzuca fakt, że Cook przyznaje się, że sukcesy zaczął odnosić, gdy w swoich powieściach zaczął stosować wszystkie sposoby na manipulowanie czytelnikiem, jakie udało mu się podpatrzeć w innych bestsellerach.

Na koniec i w otchłań komentarzy rzucam pytań prowokacyjnych garść. Czy profesor Morgan przesadza mówiąc, że serial Chambers odbierze niektórym życie (ang. „… this show will cost some people their lives”)? Czy twórcy powinni zwracać uwagę na potencjalne konsekwencje swoich dzieł? Czy powinni się przejmować nawet reakcjami nieracjonalnymi? Czy nie powinien może tu zadziałać bufor w postaci osądu wydawcy? Czy da się jakoś zapobiegać takim sytuacjom bez ingerowania w wolność artystyczną? Co z pseudnaukowym bełkotem w stylu Pawlikowskiej czy Zięby (o to nawet już pytałem)?

Wszystko jest kwestią wyobraźni. Nasz odpowiedzialność zaczyna się od wyobraźni.

[Haruki Murakami, Kafka nad morzem]